Του Μηνά Κ. Σταυρακάκη

Είναι λάθος να κρίνουμε με σημερινά κριτήρια και ακόμη χειρότερο με σημερινές σκοπιμότητες την ιστορία. Οι σοβαροί ιστορικοί αποφεύγουν τέτοια ολισθήματα. Η ιστορία δεν προσαρμόζεται στις ανάγκες των εποχών, είναι “το σύμβολο της ανθρώπινης ελευθερίας” και “η οδύσσεια της συνείδησης μέσα στον χρόνο”, ώστε να απαιτεί τη μέγιστη ευθύνη και προσοχή. Υπήρξαν λίγα, ευτυχώς, δημοσιεύματα που παραβίασαν αυτές τις αρχές και που αδίκησαν τον Patrick Leigh Fermor, αυτόν τον γενναίο άνδρα που συνδύαζε με ζηλευτή αρμονία τη γενναιότητα με την πνευματικότητα και τον βολονταρισμό, που κάνει τους ανθρώπους να ξεχωρίζουν.

Η Βρετανία ήταν ο ενεργός στρατηγικός σύμμαχος μας στον πόλεμο. Ο Leigh Fermor, είκοσι πέντε χρόνων τότε, πολέμησε ως εθελοντής στην Αλβανία και μετά την κατάληψη της ηπειρωτικής Ελλάδας, και το έπος της Κρήτης που ακολούθησε, συνέχισε τη δράση του στην Κρήτη όπου κατετάγη πάλι εθελοντικά. Ο κάθε καλόπιστος κατανοεί τη σημασία του γεγονότος αυτού το οποίο αποσιωπάται….

Εντυπωσιάζει η ευκολία που ξεπερνώνται θεμελιώδεις ιστορικές πραγματικότητες, που ίσως οι νεώτεροι αγνοούν. O πόλεμος τότε ήταν ανάμεσα στον φιλελεύθερο δημοκρατικό κόσμο και στον επεκτατικό ναζιστικό ολοκληρωτισμό. Αυτό ήταν το ιδεολογικό πλαίσιο του πολέμου και γύρω από αυτό συνομαδώνονταν τα εθνικά κράτη της Ευρώπης και ασφαλώς δημιουργούντο οι συμμαχίες της εποχής.

Η ηγέτιδα δύναμη που ανέλαβε το βάρος του πολέμου ήταν η Μεγάλη Βρετανία με τις χώρες της Κοινοπολιτείας. Είναι πολύ σημαντικό ότι το έπος του 1940 (Αλβανία) ήταν σε πλαίσιο ευρωπαϊκού – μέχρι τότε – πολέμου και όχι παγκοσμίου ακόμη. Όπως ότι η μάχη και κατάληψη της Κρήτης σήμαινε την πλήρη κυριαρχία και την κατάκτηση ολόκληρης της Ευρώπης πλέον από την ναζιστική Γερμανία. Η σημασία αυτού του γεγονότος είναι τεράστια. Δεν ερμηνεύει μόνο αλλά και επιβάλλει γεγονότα, καθορίζει πολιτικές και συνεπιφέρει ερωτήματα όπως: Τι θα είχε συμβεί αν δεν πραγματοποιούσε ο Χίτλερ την αυτοκτονική εισβολή στην ΕΣΣΔ;

Ήταν λοιπόν απολύτως φυσικό και αναγκαίο οι αντιστασιακές ομάδες της Κρήτης να συνεργαστούν με τους Βρετανούς, οι οποίοι φυσικά έδρασαν υπακούοντας σε κάποιο κεντρικό σχεδιασμό που εξυπηρετούσε τις ανάγκες του πολέμου.

Όπως ήταν επίσης φυσικό ο Patricκ Leigh Fermοr να υπηρετήσει αυτόν το σχεδιασμό, όπου επέδειξε βεβαίως πατριωτισμό (γιατί να μας ενοχλεί ο πατριωτισμός των άλλων;) επιδεικνύοντας παράλληλα συνεπή και αδιάπτωτο φιλελληνισμό. Μήπως δεν ήταν το κοινό χαρακτηριστικό πολλών από τους Βρετανούς που έδρασαν στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο η Ελληνομάθεια, φαινόμενο που το συναντούσες και στην αντίπαλη Γερμανία, τάση που είχε ενισχύσει η μεγάλη Πνευματική ‘Ανοιξη, της Βαϊμάρης.

Υπάρχει όμως μία ιδιαίτερη ενδιαφέρουσα πτυχή. Είναι γνωστό ότι τον πιο επιτυχή χαρακτηρισμό-κριτήριο της ελληνικότητας έδωσε ο Ελευθέριος Βενιζέλος και αφορά το περιεχόμενο της, πως δικαιούνται και την αποκτούν όσοι υιοθετούν την ελληνική παιδεία, σκέψη και γλώσσα. Ο φιλελληνισμός του Leigh Fermor υπήρξε δική του, από ενωρίς, πνευματική επιλογή και όχι επαγγελματική πορεία και προϊόν πανεπιστημιακών σπουδών. Επέλεξε να μυηθεί στην ελληνική σκέψη με την άριστη εκμάθηση της γλώσσας μας και του πολιτισμού μας, γεγονός που διαπερνά, εμπνέει και καθοδηγεί το συγγραφικό του έργο.

Αδικούμε τη δύναμη της Ελληνικής Πνευματικής Παράδοσης όπως και την ελκυστικότητα της κρητικής κουλτούρας να τον κερδίσει και να τον επηρεάσει, όπως συνέβη σε τέτοια μάλιστα ένταση ώστε να καταστεί αναπόσπαστο στοιχείο του θρύλου του. Όταν το 1944 ο P. L. Fermor πρωταγωνίστησε στην απαγωγή του Κράιπε, πράξη μεγάλου συμβολισμού και πλήγμα στο ηθικό των Γερμανών, είχε ήδη ζήσει χρόνια στην Κρήτη. Είχε δηλαδή ζήσει τα πιο συγκλονιστικά νεανικά και διαμορφωτικά της συνειδήσεως του χρόνια, χρόνια πολεμικής έντασης, στην Ελλάδα και κυρίως στην Κρήτη.

H χρήση του όρου “πράκτορας” για τον P. L. Fermor είναι όχι απλά ατυχής αλλά δυσφημιστικός. Αυτός ο όρος αποκτά άλλο περιεχόμενο από εποχή σε εποχή (τότε ήταν ρόλος ηρωικός τώρα γίνεται ψόγος;) και από τόπο σε τόπο (αλλού και σήμερα θεωρείται τίτλος τιμής). Στη σύγχρονη Ελλάδα είναι όρος κακόηχος, συνώνυμος του χαφιεδισμού και ίσως του προβοκάτορα, παραπέμποντας σε κακούς συνειρμούς.

Επιπλέον δημιουργεί προηγούμενο και ενθαρρύνει παρεξηγήσεις για μελλοντικές ή και σύγχρονες παρερμηνείες που αφορούν τους τότε συμπολεμιστές του, αναπόφευκτα και αναγκαστικά Έλληνες συνεργάτες του. Αποτελεί σοβαρό ολίσθημα αυτό, αν είναι τέτοιο μόνο και δεν αποτελεί πρόθεση να πλανάται η κατηγορία, να “υποβάλεται” στον αναγνώστη η ιδέα αφημένη ως ρετσινιά, να αιωρείται, να αναπαράγεται και βαθμιαία να εμπεδώνεται και να επικρατεί.

Είναι δύσκολο να θεωρήσουμε ότι ο “νεαρός” τότε κατάφερνε να κοροϊδεύει τόσους, ίσως όχι όλους μορφωμένους αλλά έμπειρους και επιφυλακτικούς, ιδιαίτερης ευφυΐας και γιατί όχι ταλαντούχους λαϊκούς οπλαρχηγούς και άλλους διακεκριμένους συναγωνιστές. Ήταν εθελοντής που του δόθηκε βαθμός του βρετανικού στρατού όπως συνηθίζεται δεν ήταν σε μυστικές υπηρεσίες, ήταν στο ειδικό στρατιωτικό κλιμάκιο που αφορούσε την περιοχή της Κρήτης. Ώστε, επεκτείνοντας τον πιο πάνω συλλογισμό. Πώς θα ονομάσουμε όλους αυτούς τους εξαίρετους αγωνιστές που συνεργάστηκαν μαζί τους. Τι ήταν δηλαδή συνώνυμο συνεργασίας με τον εχθρό; Συνέλθετε!

Φοβούμαι επιπλέον, ότι υποκρύπτεται μία απογοήτευση και μία πρόθεση. Η πρόθεση είναι η αναθεώρηση της τοπικής ιστορίας και κυρίως σ’ ότι αφορά το τοπικό ΕΑΜ και τον ρόλο του, όπως και τις πραγματικές του διαστάσεις. Είναι δικαίωμα καθενός να ερευνά και να έχει τις απόψεις του, να τις προβάλει και να τις διαδίδει. Το ανησυχητικό όμως είναι μια απογοήτευση για την “παρεμπόδιση” υπονόμευση του κ.λπ. σε σχέση με κάτι το απροσδιόριστο (!) που αφορά τον πραγματικό ή δυνητικό ρόλο του ΕΑΜ τότε. Δυσκολευόμαστε ειλικρινά να κατανοήσουμε τον ακροβατισμό των θεωριών και των υπαινιγμών. Θεωρώ ανεκτίμητο πλεονέκτημα το ότι δεν είχαμε στην Κρήτη Εμφύλιο Πόλεμο. Είχαμε πολύ δυσάρεστα και αποκρουστικά ενίοτε επεισόδια, όμως δεν είχαμε εμφύλιο. Θέλω να πιστεύω ότι θεμελιώδης όχι όμως ασφαλώς και ο μόνος συντελεστής σε αυτό, ήταν οι ιδιαιτερότητες του τοπικού μας πολιτισμού που λειτούργησαν συμφιλιωτικά και ανασταλτικά στην αχαλίνωτη βία. Σημαντικότερο θεωρώ είναι αυτή η εκτίμηση από την αβασάνιστη αναζωπύρωση άσκοπων φανατισμών που άλλωστε έχουν κριθεί.

Μας είναι δύσκολο να δεχθούμε ότι υπάρχουν ίσως κάποιοι που έχουν καταληφθεί από μελαγχολία γιατί δεν αλληλομακελευτήκαμε στην Κρήτη όπως συνέβη στην υπόλοιπη Ελλάδα. Σταματά το μυαλό μου μόνο που το σκέφτομαι !

Ο θάνατος του Patricκ Leigh Fermοr επαναφέρει ουσιαστικά την ανάγκη συστηματικότερης προσέγγισης ιστορίας της Μάχης της Κρήτης και της Αντίστασης, όπου μέχρι σήμερα ουσιαστικά μόνο ξένοι έχουν καταθέσει ολοκληρωμένα έργα. Στις ντόπιες εκδοχές έχει εμφιλοχωρήση συχνά απροκάλυπτη σκοπιμότητα, αναπόφευκτος και εγγενής τοπικισμός και αθεράπευτη προγονοπληξία όπως βεβαίως ιδεολογική προκατάληψη και ασυγκράτητος υποκειμενισμός.

Υπάρχουν επίγονοι που διεκδικούν ρόλους και σημασίες που οι πρόγονοί τους ζώντες, προς τιμήν τους, ουδέποτε διεκδίκησαν. Όπως υπάρχουν περιπτώσεις πρωταγωνιστών με ρόλο και δράση αδιαμφισβήτητη, που προσπάθησαν όμως να προκαταλάβουν την ιστορία υποκύπτοντας στην αδυναμία της αυτοπροβολής. Όπως υπάρχουν χρήσιμες διηγήσεις γοητευτικές με σπάνιο πλέον και αυθεντικό κρητικό ιδίωμα. Εύγε σε όσους φροντίζουν να τις διασώζουν γεγονός που βοηθά στην έρευνα κάποιων τοπικών γεγονότων, όμως αυτά δεν αποτελούν ιστορία αλλά αφήγηση. Όπως υπάρχουν ιδεολογικές προκαταλήψεις και φορτίσεις που ενθαρρύνονται, είναι η αλήθεια, από το γεγονός ότι την ιστορία γράφουν οι νικητές που επιβάλλουν την άποψή τους και υπάρχουν στην ιστορική περίοδο 1941-1945 θέματα προς διερεύνηση. Όπως αν, ενδεικτικά και κατά πόσο, άκαιρες αυθόρμητες πράξεις, συχνά αναπόφευκτες στον παραλογισμό του πολέμου, προκάλεσαν δυσανάλογα αντίποινα. Όπως υπάρχει το μείζονος σημασίας γεγονός που απαιτεί ενδελεχή έρευνα σχετικά με την παραμονή των Γερμανών στα Χανιά ενώ το Βερολίνο είχε καταληφθεί. Όπως υπάρχουν και ιστορικά κενά που ξεκόβουν την μάχη της Κρήτης και την αντίσταση από το Αλβανικό Έπος ότι ο ρόλος των Βρετανών στον εμφύλιο είναι γνωστός τούτο δεν σημαίνει ότι δεν απαιτεί έρευνα. Αυτή τους η εμπλοκή στην εθνική περιπέτεια έκανε πολλούς αγωνιστές της εποχής Λαϊκούς, Βενιζελογενείς όπως και Αριστερούς βεβαίως να καταφέρονται όλοι εναντίον τους. Όμως δεν ήταν όλοι το ίδιο ούτε όλοι οι ίδιοι.

Σημειώσαμε εισαγωγικά ένα λόγο του μεγάλου Έλληνα στοχαστή Κώστα Παπαϊωάννου ότι η “ιστορία είναι η οδύσσεια της συνειδήσεως μέσα στον χρόνο”, δεν είναι μόνο ένα παρελθόν, συμπλέκεται και διηθείται στο παρόν και ανιχνεύει το μέλλον. Απαιτεί μέγιστη προσοχή αποφυγή εκλεκτικισμών και το ήθος της ευθύνης. Πρέπει να αποφασίσουμε για μία συστηματική επιστημονικά άρτια και θεσμικά κατοχυρωμένη προσέγγιση της ιστορίας μας παλαιάς και σύγχρονης.

Ο πιο κατάλληλος θεσμός να το αναλάβει είναι η Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών (Ε.Κ.Ι.Μ.) και το Ιστορικό Μουσείο που έχουν καταθέσει δείγματα αξιοπιστίας μοναδικής όπως ευθύνης και σπάνιου έργου, που πρέπει να ενθαρρυνθεί και έμπρακτα να ενισχυθεί. Αυτό λοιπόν αποτελεί μια πρόταση όπου θα μπορούσε να έχει ιδιαίτερο ρόλο η τοπική αυτοδιοίκηση. Αυτό είναι μία σκέψη που διατυπώνω: Ευχής έργο θα ήταν ένα τέτοιο εγχείρημα να αποτελέσει ευκαιρία να ξαναβρεί τον χαμένο βηματισμό της η Βικελαία. Εκεί άλλωστε έχει συγκεντρωθεί μοναδικό υλικό χάριν στις προσπάθειες και την αφοσίωση των τόσο σπουδαίων ανθρώπων του πνεύματος Κρητών στοχαστών του Νίκου Γιανναδάκη, και του Νίκου Παναγιωτάκη όπως και τόσων άλλων μεγάλων πνευματικών ανθρώπων της Κρήτης που προηγήθηκαν.

Αποτελεί παγκόσμια παράδοση ο θάνατος να συνοδεύεται από επαινετικό σχολιασμό του θανόντος, είτε από το βιογραφικό του, είτε με επικήδειο κατά την τελετή της ταφής του, επαινετικού και αυτού. Διότι ποιο θα ήταν το περιεχόμενο όλων αυτών των άγραφων νόμων. Η προσβολή; Όχι ασφαλώς. Άλλωστε ο τεθνεώς δεδικαίωται. Ο θάνατος προκαλεί περισυλλογή και καλεί σε μεγαλοψυχία όσων υπάρχουν έναντι αυτού που δεν υπάρχει πλέον. Αυτό είναι θεμελιώδες στοιχείο του πολιτισμού και της παράδοσης μας ιδιαίτερα της κρητικής, αν μη τι άλλο του σεβασμού σ’ αυτόν που δεν μπορεί να αμυνθεί. Αυτός είναι ο πρώτος λόγος που με ώθησε σ’ αυτό το κείμενο. Αν είχαν γραφεί οι προσβλητικές επικρίσεις όσο ζούσε τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά και όσον αφορά τη δική μου στάση.

Ο άλλος λόγος αφορά τον λαϊκισμό στον οποίο προσφεύγει κάποιος εκ των επικριτών, σε άρθρο του επιχειρεί βαθείς “στοχασμούς” που αφορούν τη ταυτότητα των Ελλήνων, το δυϊσμό της και τον εμμένοντα μετεωρισμό μας ανάμεσα σ’ ανατολή και δύση. Όπως πιο κάτω επεκτείνεται σε μεγάλα γεωστρατηγικά ερωτήματα που εμπλέκουν την Κρήτη και την επιχείρηση Mercur με το σχέδιο Barbarossa (επικαλούμενος γνωστές από τα μέσα του ΄90 θεωρίες του Richter).

Κλασική μέθοδος επιδίωξης εντυπωσιασμού δείχνοντας γνώση στα μεγάλα, ώστε να γίνει πιστευτός στα πιο μικρά, στη συγκεκριμένη περίπτωση, στην αποκαθήλωση του Patrick Leigh Fermor. Παρασύρεται όμως και υποπίπτει στο παράπτωμα του Λαϊκισμού που μέρος του διαχρονικό και σταθερό είναι ότι: «για όλα φταίνε οι άλλοι!» Αυτό το εθνικό δόγμα της μετάθεσης των ευθυνών μας η κολακεία προς τον λαό και η συνεχής αυτοαθώωσή μας είναι ίσως ο μεγαλύτερος εχθρός της αυτογνωσίας μας και εμπόδιο διαμόρφωσης ταυτότητας, που δήθεν αναζητούν κάποιοι μηρυκάζοντας φιλοσοφικά, λαϊκίζοντας ανερυθρίαστα.

Ο άλλος, τρίτος, τέλος λόγος είναι ο φιλελληνισμός του Patrick Leigh Fermor. Μετήλθε την ελληνική παιδεία, που είναι το ισχυρότερο κριτήριο ελληνικότητας. Πολέμησε στην Αλβανία εθελοντικά με τον στρατό μας. Αγωνίστηκε στην Κρήτη σ’ όλη την κατοχή διακινδυνεύοντας συνεχώς την ζωή του. Συναναστράφηκε μεγάλους Έλληνες διανοητές. Υπερασπίστηκε ελληνικές υποθέσεις μετά τον πόλεμο σε αντίθεση με τα συμφέροντα της πατρίδας του. Επέλεξε να ζήσει στην Ελλάδα. Να τελειώσει την ζωή του και να ταφεί εδώ. Το μεγαλύτερο μέρος του πνευματικού του έργου αφορά την Ελλάδα. Όλη του την περιουσία κατέλειπε στην Ελλάδα. Αυτή η διαδρομή είναι ορισμός του φιλελληνισμού.

Υπήρξε αυτός ο φιλελληνισμός ο πιο μεγάλος ίσως ιστορικός μας σύμμαχος, συχνά πιο πολύτιμος και από τους δικούς μας αγώνες. Σήμερα χρειαζόμαστε όσο ίσως ποτέ άλλοτε τους φιλέλληνες, κάτι που δεν κατανοείται και ενοχλεί φαίνεται τους απελέκητους προπαγανδιστές.

ΠΗΓΗ: “ΠΑΤΡΙΣ” ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ