¨Βασικός άξονας των βιβλίων του Νίκου Καζαντζάκη είναι η εσωτερική ελευθερία και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου, η κοινωνική δικαιοσύνη, η τόλμη, όπως εκφράζεται στον φιλοσοφικό του όρο «η Κρητική Ματιά», να κοιτάζεις άφοβα τον φόβο, να ζεις τη ζωή των θνητών και να συμπεριφέρεσαι σαν να είσαι αθάνατος, να αγωνίζεσαι για την καταξίωση της ψυχής, μιας ψυχής διαρκώς πεινασμένης και ανικανοποίητης, που κατατροπώνει και κατατρώει τη σάρκα και οδηγεί σε πνευματική υπέρβαση και λύτρωση. Η ζωή του, λέει ο ίδιος, ήταν ένας κακοτράχαλος ανήφορος, που τον ανέβαινε η σαρανταπληγιασμένη ψυχή του για να φτάσει τον σκοτεινό, τον μυστηριώδη όγκο του Θεού και να ενωθεί μαζί του. Ο ”καπετάν Μιχάλης”, το τελευταίο μυθιστόρημα  του ,τον καθιστά τον μεγαλύτερο ίσως μυθιστοριογράφο της Μεσογείου.
”Οταν άρχισα τώρα στα γεράματα να γράφω τον “Καπετάν Μιχάλη”, ο κρυφός μου σκοπός ήταν τούτος: να σώσω, ντύνοντας το με λέξεις, το όραμα του κόσμου όπως τον δημιούργησαν τα παιδικά μου μάτια. Κι όταν λεω τ’ όραμα του κόσμου, θέλω να πω το όραμα της Κρήτης. Δεν ξέρω τι γίνουνταν, την εποχή εκείνη στα άλλα παιδιά της λευτερωμένης Ελλάδας, μα τα παιδιά της Κρήτης ανάπνεαν έναν αέρα τραγικό στα ηρωικά και μαρτυρικά χρόνια του Καπετάν Μιχάλη, όταν οι Τούρκοι πατούσαν ακόμα τα χώματα μας και συνάμα άρχιζαν ν’ ακούγονται να ζυγώνουν τα αιματωμένα φτερά της Ελευτερίας. Στην κρίσιμη αυτή μεταβατική στιγμή, τη γεμάτη πυρετό κι ελπίδες, τα παιδιά της Κρήτης γίνουνταν γρήγορα άντρες. Οι ανύπνωτες έγνοιες των μεγάλων γύρα τους για την πατρίδα, για τη λευτεριά, για το Θεό που προστατεύει τους χριστιανούς, για το Θεό που σηκώνει το σπαθί του να διώξει τους Τούρκους, κατασκέπαζαν τις συνηθισμένες χαρές και στεναχώριες του παιδιού.
Από πολύ νωρίς, ζώντας την έτοιμη κάθε στιγμή να ξεσπάσει σύγκρουση, είχαμε ψυχανεμιστεί πως στον κόσμο τούτον δυο μεγάλες δυνάμες παλεύουν: ο Χριστιανός κι ο Τούρκος, το Καλό και το Κακό, η Ελευτερία κι η Τυραννία και πως η ζωή δεν είναι παιχνίδι, είναι αγώνας. Κι ακόμα τούτο: πως θα έρθει μέρα που θα Πρέπει να μπούμε κι εμείς στον αγώνα. Το ‘χαμε πάρει απόφαση από πολύ μικροί πως ήταν γραφτό μας, αφού γεννηθήκαμε Κρητικοί, το Πρέπει αυτό να κυβερνάει τη ζωή μας.”
Η έντονη προσωπικότητα του πατέρα του υπήρξε καθοριστική για τον Νίκο Καζαντζάκη, τον σημάδεψε σε πολλές εκφάνσεις της ζωής του και έγινε ο κεντρικός ήρωας του Καπετάν Μιχάλη. Προσωπικότητα με έντονα τα χαρακτηριστικά της κρητικής νοοτροπίας και ανυπότακτο πνεύμα -έλαβε μέρος στις τελευταίες κρητικές επαναστάσεις- επηρέασε βαθιά τον Νίκο Καζαντζάκη δημιουργώντας του αντιφατικά συναισθήματα.
Το μυθιστόρημα λοιπόν διαδραματίζεται στην  Κρήτη, στη διάρκεια της τουρκικής κατοχής, και  ο Καπετάν Μιχάλης είναι ο ηρωικός καπετάνιος της Ελληνικής Επανάστασης στο νησί. Όσο για την Eλευθερία και το Θάνατο, τα δύο αυτά άκρα παριστάνονται μέσα από τον Kαπετάν Mιχάλη, ο οποίος απεικονίζει στη σκέψη και στην πράξη εκείνο το ασύλληπτο χαρακτηριστικό που οι Έλληνες ονομάζουμε  “φιλότιμο”. O Kαπετάν Mιχάλης φλέγεται από πάθος για την απελευθέρωση του νησιού του· κι όμως το φιλότιμό του του επιτρέπει να γίνει αδερφοποιτός ενός Tούρκου μπέη που αγαπά· αναμιγνύουν το αίμα τους σε ένα τάσι και παίρνουν όρκο στο Mωάμεθ και το Xριστό αντίστοιχα καθώς το ανακατεύουν με τα μαχαίρια τους.
“Eίναι λαοί και άνθρωποι“, γράφει ο Kαζαντζάκης, “που φωνάζουν το Θεό με την προσευκή και με τα κλάματα· ή με την εγκαρτέρηση και τη φρόνιμη απαντοχή· ή με βλαστήμιες· οι Kρητικοί με το τουφέκι. Στέκουνται απόξω από την πόρτα του Θεού και βροντούν το τουφέκι ν’ ακούσει. «Aνταρσία!» ουρλιάζει ο Σουλτάνος που ακούει πρώτος την τουφεκιά και ξαποστέλνει φρενιασμένος πασάδες, νιζάμηδες και παλούκια. «Aυθάδεια ! » φωνάζουν οι Φράγκοι κι αμολνούν τ’ ατσαλένια θωρακωτά τους. […] «Yπομονή, φρονιμάδα, μη με βάλετε στα αίματα ! » παρακαλιέται η φτωχομάνα η Eλλάδα και τρέμει. «Eλευτερία ή Θάνατος ! » αποκρίνονται οι Kρητικοί και βροντούν την πόρτα του Kυρίου .
H Kρητική διάλεκτος είναι αδιαμφισβήτητα  πλούσια και δυνατή και η επιδέξια και επιλεκτική χρήση της  από τον τεχνιτη του λόγου Νίκο Καζαντζάκη χαρίζει στο μυθιστόρημα μια γνησιότητα που οι ρυθμοί του μας θυμίζουν τους επιβλητικούς αρχαίους  χορούς της Kρήτης που επιβιώνουν μέχρι σήμερα!
Ιωάννα Μπισκιτζή
Λέκτορας Κλασικής Φιλολογία