Η Ομιλία  του κ. Νικολάου Εμμ. Παπαδάκη

Γενικού Διευθυντή Εθνικού Ιδρύματος  Ερευνών και Μελετών

«Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος»  στο Εθνικό Στάδιο Ανωγείων- Μέλους της Οργανωτικής και Συντονιστικής Επιτροπής των εκδηλώσεων για τα 100 χρόνια της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα 

Απόψε η καρδιά της Κρήτης χτυπά στα Ανώγεια. Σ’ αυτόν τον ιστορικό τόπο τιμάται, με ένα παγκρήτιο συναγερμό, η επέτειος των 100 ετών από την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.

Ανωγειανοί και φίλοι των Ανωγείων,

Η Κρήτη αγωνίσθηκε για την ελευθερία της περισσότερο από κάθε άλλο κομμάτι του Ελληνισμού. Την 1η Δεκεμβρίου 1913 οι μακροί και σκληροί αγώνες της δικαιώθηκαν ελευθερώθηκε και έγινε Ελλάδα. Για να φθάσει όμως εκεί αντιμετώπισε σκοπέλους, υφάλους, τρομακτικές τρικυμίες, νύκτες ασέληνες, ενώ άπειρες φορές πνίγηκε στο αίμα της και το σκάφος της κινδύνευσε να βυθισθεί αύτανδρο.

Ρωμαίοι, Άραβες, Ενετοί και Τούρκοι ασέλγησαν, ατελείωτους αιώνες, στο κορμί της και τα κρητικά νιάτα προσφέρθηκαν ολοκαύτωμα σε αμέτρητες επαναστάσεις που συγκλόνισαν τους θρόνους των τυράννων. Μόνο κατά την Ενετοκρατία αριθμούνται 27 επαναστάσεις, στάσεις και κινήματα. Ενώ κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας 10 επαναστάσεις γεμάτες από δάκρυα και αίμα. Η θρησκευτική τρομοκρατία και οι γενοκτονίες δεν έκαμψαν την αδάμαστη ψυχή της. Οι κάτοικοι της παρέμειναν Έλληνες και Χριστιανοί Ορθόδοξοι.

Από την αυγή της Ιστορίας η σύνδεση της Κρήτης με τον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο παρέμεινε συνεχής, αδιάπτωτη και ισχυρή. Τη Μινωική εποχή μεταλαμπαδεύει το φως του πολιτισμού και της τέχνης στη Μυκηναϊκή Ελλάδα, μετέχει στον Τρωικό πόλεμο, την πρώτη υπερπόντια εκστρατεία του ενωμένου Ελληνισμού και αργότερα θέτει τη ναυτοσύνη της στην υπηρεσία των μεγαλεπήβολων στόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Χιλιάδες χρόνια μετά τα παιδιά της θα σπεύσουν στο κάλεσμα της πατρίδας του Αλεξάνδρου και με τον Μακεδονικό Αγώνα θα προσφέρουν ανεκτίμητες υπηρεσίες για τη σωτηρία της Μακεδονίας. Αιώνες νωρίτερα θα σπεύσουν να πολεμήσουν στο πλευρό των τελευταίων υπερασπιστών της Κωνσταντινούπολης.

Όλες αυτές τις χιλιετίες η Κρήτη, παρά τις εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες, κατάφερε να αναπτύξει ένα σπουδαίο πολιτισμό και, σχεδόν κατάφερε να κατακτήσει τους κατακτητές της, όπως παραλίγο να συμβεί κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας, με τη μοναδική άνθιση των γραμμάτων και των τεχνών. Η Κρήτη όμως με τους αγώνες και τις θυσίες της ευαισθητοποίησε την παγκόσμια κοινή γνώμη, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της τουρκικής τυραννίας. Το Αρκάδι πρωτίστως, αλλά και το Ακρωτήρι, ακόμα οι σφαγές των Χανίων το 1897 και του Ηρακλείου το 1898, άσβεστοι φάροι της κρητικής θυσίας, ενέπνευσαν την παγκόσμια διανόηση και ξεσήκωσαν τους λαούς της Ευρώπης στο πλευρό του κρητικού λαού.

Ασφαλώς η απελευθέρωση της Κρήτης από τον τουρκικό ζυγό και η ένωσή της με την Ελλάδα θα πρέπει πρώτιστα να αποδοθεί στους αμέτρητους αγωνιστές, που έδωσαν το αίμα τους για την πατρίδα μας. Όμως ο καταλύτης των εξελίξεων υπήρξε ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο οποίος αναδεικνύεται σε κύριο πρωταγωνιστή των εξελίξεων στην Κρήτη και στην Ελλάδα στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου. Έπρεπε να αναδιοργανωθεί το κράτος και οι ένοπλες δυνάμεις και έπρεπε να λάβει σάρκα και οστά το όνειρο του εθνομάρτυρα Ρήγα Φεραίου με την ένωση των Βαλκανικών Κρατών κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για να βρουν τη δικαίωσή τους οι αγώνες του κρητικού λαού. Η λύση του κρητικού ζητήματος περνούσε υποχρεωτικά μέσα από την έκβαση των δύο Βαλκανικών πολέμων. Τα γεγονότα δικαίωσαν τις επιλογές του μεγάλου Κρητικού.

Έτσι, σε λιγότερο από ένα χρόνο και έπειτα από τα πολεμικά γεγονότα την μεγάλης εθνικής εξόρμησης του 1912-13, η φοβισμένη και περιφρονημένη Ελλάδα του παρελθόντος είχε κατορθώσει να διπλασιάσει τα εδάφη της και τον πληθυσμό της.

Οι ισχυρές συμμαχίες, που αποτέλεσαν αληθινή επανάσταση κατά των ισχυρών της Ευρώπης, το ελληνικό πολεμικό ναυτικό και οι συνασπισμένοι Βαλκανικοί στρατοί, επέτρεψαν στην Ελλάδα να εξέλθει νικήτρια από τους πολέμους και να προσαρτήσει μεταξύ άλλων εδαφών και την Κρήτη. Χωρίς όμως τη ριψοκίνδυνη και ταυτόχρονα μεγαλόπνοη πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου, η Ελλάδα θα είχε μείνει με σύνορα στον Όλυμπο και το μέλλον της Κρήτης, της Μακεδονίας, της Ηπείρου και των νησιών διαγράφονταν αβέβαιο και σκοτεινό.

Κυρίες και Κύριοι,

Εκατό χρόνια μετά η μεγάλη επέτειος της ένωσης γιορτάζεται με ξεχωριστή λαμπρότητα, αλλά και με αίσθηση της ξεχωριστής σημασίας της.

Εκτός από τις κορυφαίες εκδηλώσεις έναρξης και λήξης έχουν αρχίσει να πραγματοποιούνται και θα ολοκληρωθούν μέχρι το τέλος του έτους εκδηλώσεις πανηγυρικές, όπως η αποψινή θαυμάσια εκδήλωση του ιστορικού Συλλόγου Ανωγείων, αλλά και υψηλού επιστημονικού χαρακτήρα στην Κρήτη, την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, άλλες πόλεις της Ελλάδας και στο εξωτερικό. Μεταξύ αυτών, συγκαταλέγονται 120 εκδηλώσεις, συνέδρια και ημερίδες, 40 εκπαιδευτικές δράσεις, 11 εκθέσεις, εκδόσεις βιβλίων και παραγωγές οπτικοακουστικού υλικού, διαγωνισμοί, μουσικά, θεατρικά και εικαστικά δρώμενα.

Πρόκειται για ένα επιβλητικό πρόγραμμα, στο οποίο πρωτοστατεί η  Περιφέρεια Κρήτης με την επιστημονική στήριξη του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» αλλά και η Εκκλησία της Κρήτης, η Τοπική Αυτοδιοίκηση, κορυφαίοι πνευματικοί και εκπαιδευτικοί φορείς, οι όπου γης Κρήτες και η νεολαία της Μεγαλονήσου. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η συμμετοχή της Ομογένειας στις εκδηλώσεις γεγονός το οποίο αποτελεί μια σαφή απόδειξη, ότι κάθε άλλο παρά αδιάφορη είναι απέναντι στο μεγάλο γεγονός. Αναμφισβήτητα οι εκδηλώσεις και δράσεις για τον εορτασμό της 100ετίας από την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα αποτελούν μια ακόμα γέφυρα επικοινωνίας της Ομογένειας με την πατρίδα.

Η ιστορική επέτειος μας δίνει τελικά την ευκαιρία να διαπιστώσουμε ότι η καρδιά της Κρήτης χτυπά σε ολόκληρο τον κόσμο. Στα πέρατα της Οικουμένης, από την Αλάσκα ως την Αυστραλία, στην Αφρική, στην Ευρώπη, στην Άπω Ανατολή και στην Αμερική, όπου βρίσκονται εγκατεστημένοι Κρητικοί εδώ και πολλές γενιές.

Η συγκυρία όμως είναι κατάλληλη και για μια ανασκόπηση της εποχής που ξεκίνησε το 1913 και συμπληρώνει εφέτος 100 χρόνια. Η ένταξη της Κρήτης στον εθνικό κορμό πρώτα απ’ όλα έδωσε πνοή και μοναδική ηθική δύναμη στο παρηκμασμένο ελληνικό κρατίδιο, που είχε σύνορα στη Λάρισα. Η ανόρθωση της Ελλάδος ξεκίνησε από την Κρήτη. Πρωταγωνίστησε στις εθνικές εξορμήσεις 1912 – 1920 και από αυτήν ξεκίνησε το επαναστατικό κίνημα του 1916 κατά της Ανακτορικής απολυταρχίας, η οποία είχε παραδώσει τα εδάφη της Μακεδονίας στους εχθρούς του Έθνους.

Στα επιτεύγματα του Κρητικού λαού συγκαταλέγεται η ενσωμάτωση των προσφύγων στην κρητική κοινωνία και στην οικονομία και αναπτυξιακή διαδικασία.

Το μεγάλο όμως επίτευγμα του κρητικού λαού υπήρξε η διατήρηση της αγωνιστικής και δημοκρατικής του παράδοσης. Αυτή τον ώθησε να αντισταθεί και να ξεσηκωθεί κατά της Δικτατορίας του Μεταξά και εν συνεχεία να γράψει την εποποιία της Μάχης της Κρήτης και της Εθνικής Αντίστασης που μια από τις ένδοξες σελίδες της ήταν το ολοκαύτωμα των Ανωγείων το (1944) το 3ο κατά σειρά στη μακρά ιστορία αυτού του τόπου (1822, 1867).

Ακόμα τα ισχυρά θεμέλια της μεγάλης βενιζελικής παράδοσης, επέτρεψαν στους Κρητικούς να αποφύγουν τη δίνη του εμφυλίου πολέμου, ο οποίος κατέστρεψε τη χώρα μας. Η ίδια παράδοση έδωσε τη δυνατότητα στον κρητικό λαό να διατηρήσει το δημοκρατικό ισοζύγιο, όταν η υπόλοιπη Ελλάδα ακολουθούσε άλλους δρόμους όχι πάντα δημοκρατικούς.

Στον ειρηνικό τομέα, στη διάρκεια αυτής της εκατονταετίας, η Κρήτη απέκτησε ισχυρούς θεσμούς, Πανεπιστήμιο, Πολυτεχνείο, Τεχνολογικά και Πνευματικά Ιδρύματα με διεθνή ακτινοβολία και αναγνώριση. Ο αιώνιος θεσμός της εκκλησίας της Κρήτης παρέμεινε αλώβητος, στερεώθηκε σε ακόμα ισχυρότερες κοινωνικές και δημοκρατικές βάσεις και απέφυγε τις περιπέτειες της Ελλαδικής εκκλησίας. Η συμβολή της Μεγαλονήσου μας στα γράμματα, στις τέχνες και στον πολιτισμό υπήρξε καθοριστική στον πολιτισμό ολόκληρου του ελληνισμού. Φυσικά η συνεισφορά της Κρήτης στην Εθνική οικονομία και στον εθνικό πλούτο είναι από τις πλέον σημαντικές από όλες τις άλλες περιφέρειες της Ελλάδος. Σήμερα η Κρήτη μας αποτελεί το προκεχωρημένο προς Νότο φυλάκιο του ελεύθερου ελληνισμού, αλλά και του Ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Η ένωση της με την Ελλάδα έχει χαρακτήρα οριστικό και αμετάκλητο, δεν είναι ένωση με… ημερομηνία λήξεως. Σε καμία από τις διεθνείς συνθήκες με τις οποίες ρυθμίζεται οριστικά το κρητικό ζήτημα δεν υπάρχει η παραμικρή αναφορά ότι η ένωση υπόκειται σε οποιονδήποτε χρονικό περιορισμό, ούτε σε ενδεχόμενο επανεξέτασης της ενσωμάτωσης της Κρήτης στον εθνικό κορμό σε 100, 200 ή … χίλια χρόνια. Το ίδιο, άλλωστε, ισχύει για τη Μακεδονία, την Ήπειρο, τα νησιά του Αιγαίου και τη Θράκη, που ενσωματώθηκαν στον εθνικό κορμό με τις προαναφερόμενες ή μεταγενέστερες συνθήκες.

Οι συνθήκες αυτές ήταν, σύμφωνα με τον Βενιζέλο, «η τελευταία λέξη επί του κρητικού ζητήματος», καθώς με αυτές εξέλιπε κάθε ίχνος τουρκικής επικυριαρχίας και η Κρήτη ενσωματώθηκε για πάντα στον εθνικό κορμό, μαζί με εκατομμύρια Μακεδόνες, Ηπειρώτες, Νησιώτες και αργότερα Θράκες. Αυτό όμως που δεν πρέπει να λησμονούμε ποτέ είναι ότι οι πρόγονοι μας και ο Βενιζέλος μας παρέδωσαν για πρώτη φορά στην ιστορία του Ελληνισμού ένα τόσο ομοιογενές και ισχυρό κράτος. Σε εμάς, σε όλους τους Έλληνες και στις επόμενες γενιές εναπόκειται να το κρατήσουμε ενωμένο, αλώβητο και δυνατό.

13 Αυγούστου 1944 ημέρα που οι Γερμανοί κατακτητές ξεκινούν την ισοπέδωση του χωριού μας λόγω των αγώνων του στην διάρκεια της κατοχής,ένα ολοκληρωτικό ολοκαύτωμα 940 σπιτιών και ένας ξεριζωμός 4.000 Ανωγειανών που θα διαρκέσει μέχρι την 5η Σεπτεμβρίου 1944.Όλες αυτές τις μέρες οι Ναζί έκαψαν,λεηλάτησαν και ρήμαξαν ένα ολόκληρο χωριό εκτελώντας πριν τον αρχηγό της ομάδας Ψηλορείτης Γιάννη Δραμουντάνη ή Στεφανογιάννη και άλλους αντάρτες,  και τον 8χρονο Στεφανή Ξυλούρη του Μπαμπακιό ,ενώ δεν δίστασαν να κάψουν μέσα στα σπίτια τους και ανήμπορους γέροντες που αρνήθηκαν ή δεν μπόρεσαν να εγκαταλείψουν τα πατρογονικά τους εδάφη. Το Ολοκαύτωμα των Ανωγείων, το τρίτο μέσα σε 120 χρόνια καθώς είχαν προηγηθεί δυο από τους Τούρκους κατακτητές αποτελεί πλέον αιώνια σύμβολο αντίστασης και μνημείο ανδρείας και αγώνων για το ιερό δέντρο της Ελευθερίας που ποτίζεται με αίμα ηρώων. Το επιβλητικό άγαλμα των Ανωγειανών Ηρώων που κοσμεί την πλατεία Αρμί είναι εκεί για να μας θυμίζει τους ανθρώπους που έπεσαν για την Ελευθερία και το χρέος μας προς αυτούς και τις επόμενες γενιές.

Σήμερα Τρίτη 13 Αυγούστου 2013 το χωριό μας τίμησε με σεβασμό την μνήμη και το θάρρος των ανθρώπων αυτών με τις εκδηλώσεις μνήμης στην πλατεία Αρμί σε μια ημέρα σύμβολο για όλους μας. Αρχικά η νεολαία του χωριού συγκεντρώθηκε στο Κέντρο Υγείας Ανωγείων και πραγματοποίησε την Αντιφασιστική Πορεία με πανό και συνθήματα διασχίζοντας το χωριό. Δεκάδες νέοι δήλωσαν το παρόν βροντοφωνάζοντας ότι τίποτα ποτέ δεν μπορεί να ξεχαστεί καθώς όλοι μας μεγαλώσαμε με τις ιδέες και τις αξίες που μας μετέδωσαν ξεχωριστά οι δικοί μας άνθρωποι που βίωσαν στο πετσί τους τις μαύρες μέρες της Κατοχής και τον όλεθρο και θάνατο που σκόρπισε ο Φασισμός.

Τα Ανώγεια και την Βιάννο τα ‘κάψαν οι Ναζί,

φασίστες δεν χωράνε σε τούτο το νησί.

Με το σύνθημα αυτό ολοκλήρωσαν οι νέοι μας την πορεία  και εισήλθαν στην πλατεία όπου έγιναν ένα με το πλήθος καθώς σύσσωμο το χωριό βρέθηκε εκεί για να τιμήσει με ταπεινότητα την ιστορία του τόπου μας. Ο Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ.κ Ευγένιος τέλεσε την δοξολογία προς τιμήν των πεσόντων  μπροστά στο Άγαλμα με τα ονόματα όλων των νεκρών Ανωγειανών σε όλους τους πολέμους που τους χρειάστηκε η Πατρίδα.

Το παρόν έδωσαν και εκπρόσωποι της Πολιτικής ηγεσίας και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ενώ στρατιωτικό άγημα απέδωσε τιμές στους πεσόντες,και στη συνέχεια ακολούθησε κατάθεση στεφάνων στο μνημείο από όλους τους φορείς του τόπου.

Εκπληκτική ερμηνεία από το Γιάγκο Χαιρέτη του τραγουδιού “Ω! Παναγιά μου Ανωγειανή…” της Ειρήνης Αναγνωστάκη για το Ολοκαύτωμα του χωριού

Μεταξύ άλλων στα Ανώγεια βρέθηκαν σήμερα η Υπουργός Τουρισμού κ.Όλγα Κεφαλογιάννη, ο Αντιπρόεδρος της Βουλής κ. Χρήστος Μαρκογιαννάκης, ο Περιφερειάρχης Κρήτης  κ.Σταύρος Αρναουτάκης, οι Βουλευτές Ρεθύμνου κ.Ανδρέας Ξάνθος και Γιάννης Κεφαλογιάννης, ο Βουλευτής Ηρακλείου κ.Νότης Μαριάς ,η Αντιπεριφερειάρχης Ρεθύμνου κ.Μαρία Λιονή, ο Δήμαρχος Ανωγείων κ.Σωκράτης Κεφαλογιάννης, ο Δήμαρχος Μυλοποτάμου κ.Δημήτρης Κόκκινος και ο Αστυνομικός Διευθυντής Ρεθύμνου κ.Μανόλης Πετράκης.

Ο Γιάγκος Χαιρέτης με το λαούτο του στη συνέχεια είπε ένα τραγούδι και συγκίνησε με την ερμηνεία του,ένα κομμάτι  που αποτελεί επίσης σύμβολο και προκαλεί ανατριχίλα σε όλους τους Ανωγειανούς,το οποίο έγραψε η Ειρήνη Αναγνωστάκη μετά την ισοπέδωση του χωριού όταν αντίκρισε για πρώτη φορά το χωριό να έχει γίνει ερείπια:

Μια Κυριακή ένα πρωί ώρα που λειτουργούσαν,

μπήκαν στα Ανώγεια Γερμανοί και Αντάρτες εζητούσαν.

———————————————————————-

Αντάρτες δεν εβρήκανε και εκάμανε το κόμμα,

γέρους και γυναικόπαιδα τότες τα πήραν όλα.

——————————————————————–

Λουλούδια μην ανθίσετε,πουλιά μην κελαηδείτε,

τα Ανώγεια καίνε οι Γερμανοί και να τα λυπηθείτε.

——————————————————————

Ήρθαν πουλιά απ’ την έρημο για να παραθερίσουν,

στα Ανώγεια δεν εβρήκανε τοίχους,φωλιές να χτίσουν.

——————————————————————-

Ω! Παναγιά μου Ανωγειανή που ‘σουν αυτή την ώρα,

όντεν εβάναν τη φωτιά στα ξακουσμένα Ανώγεια.

Ο Γιάγκος ολοκλήρωσε με μια μαντινάδα:

 Λαός που για τη Λευτεριά το αίμα του έχει δώσει,

χίλιοι να ‘ρθουν κατακτητές κεφάλι θα σηκώσει.

Στην συνέχεια της εκδήλωσης η εκπαιδευτικός κ .Ζαχαρένια Κεφαλογιάννη ανέλυσε στους παρευρισκόμενους όλο το χρονικό του Ολοκαυτώματος και τα μηνύματα που περνάει αυτό μέχρι τις μέρες μας, καθώς και για τους κινδύνους που γεννιούνται  από ανθρώπους που ασπάζονται φασιστικές και ρατσιστικές ιδεολογίες.

Η εκδήλωση ολοκληρώθηκε με την τήρηση ενός λεπτού σιγής και την ανάκρουση του Εθνικού Ύμνου. Ένα λεπτό σιγής αλλά όλα τα υπόλοιπα λεπτά όλοι οφείλουμε να υψώνουμε φωνή και ανάστημα και μέσα από τους αγώνες των προγόνων μας για Ελευθερία να δίνουμε τους δικούς μας αγώνες στις δύσκολες εποχές που διανύουμε.

Το Ολοκαύτωμα των Ανωγείων αποτελεί Φάρο για όλους μας που μας δείχνει ποια είναι η σωστή πορεία που οδηγεί σε Ελευθερία και Ανεξαρτησία ανεξαρτήτου προσωπικού κόστους και μόχθου για το κοινό καλό.

Τιμή και Δόξα σε όλους τους Ήρωες του πολύπαθου τόπου μας..

Με τη συμπληρώση  69 χρόνων από την ισοπέδωση του χωριού μας από τους Ναζί  η ΑνωΓη δημοσιεύει ένα ριζίτικο τραγούδι και μια μαντινάδα που ο Βασίλης Σμπώκος (Λουκάς του Ατζαρομάνωλα) αφιερώνει σε όλους όσοι πολέμησαν και αντιστάθηκαν στους κατακτητές και σε όσους έχασαν την ζωή τους στην διάρκεια της Κατοχής.

Για Την Ελευθερία

” Θε μου και να ξημέρωνε

μια ταχινή στ’ αόρη,

να ‘κούσω πέρδικας λαλιά

σκλαβέρια των προβάτω

να βγαίνει ο ήλιος στου Χριστού

και οι βοσκοί τσι Νίδας

τα ζα τους να κουρεύουνε

στη βρύση του Βαρσάμου,

να κατεβαίνει αετός

στου Δία τη σπηλιάρα,

να διαλαλεί το μήνυμα 

σ’ όλη την οικουμένη.

Εδώ επολεμήσανε για την Ελευθερία

και ξεκληρίστηκαν σπιθιές

εις το βωμό τζη απάνω…..”

Η μαντινάδα έχει ως εξής:

” Με το Θεό εμόνιασε η Λευτεριά μια μέρα

και τση ‘πε αξίζει Κρητικός να σου κρατεί τη χέρα…”

Εργάτες της ανασκαφής στη Ζώμινθο κρατούν τον λίθινο βαθμιδωτό βωμό που μόλις ήρθε στο φως

ΑΠΟ “ΤΟ ΒΗΜΑ” – ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΘΕΡΜΟΥ

Μια από τις πιο σημαντικές ανασκαφές στο μινωικό ανάκτορο της Ζωμίνθου αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο αποκάλυψης στοιχείων για τις τελετουργίες που γίνονταν εκεί πριν από τέσσερις χιλιετίες

Βρέθηκε καλά προστατευμένο, κάτω από ένα πέτρινο θρανίο που ακουμπά στον τοίχο. Λίθινο και το ίδιο αλλά με ασυνήθιστο σχήμα, καθώς αποτελείται από τρία βαθμιδωτά επίπεδα, που μεγαλώνουν από κάτω προς τα επάνω, με μια κοιλότητα μάλιστα στην άνω επιφάνειά του. Υπήρξε όχι απλώς η σημαντικότερη ανακάλυψη της εφετινής ανασκαφής στη Ζώμινθο του Ψηλορείτη, αλλά και ένα από τα σπουδαιότερα ευρήματα που μας έρχονται από τη Μινωική Eποχή. Και αυτό επειδή σε κάθε μία από τις πλευρές του – δώδεκα συνολικά – είναι χαραγμένο από ένα σύμβολο της Γραμμικής Α γραφής.

Πρόκειται για έναν τελετουργικό βωμό, εξ ου και οι μικρές διαστάσεις του (20Χ20 εκ.), όπως εξηγεί η αρχαιολόγος δρ Εφη Σαπουνά-Σακελλαράκη που τον έφερε στο φως πριν από λίγες ημέρες κατά την ανασκαφή του τεράστιου κτιριακού συγκροτήματος της Ζωμίνθου. Η μελέτη του και η προσπάθεια ανάγνωσης των συμβόλων είναι κάτι που θα απαιτήσει χρόνο και θα γίνει βεβαίως από επιστήμονες, ειδικούς στις μινωικές γραφές, με την ελπίδα ότι μπορεί να αποκαλυφθούν σημαντικά στοιχεία για τις τελετουργίες που ελάμβαναν χώρα σε υψόμετρο 1.200 μ. πριν από 3.500 -4.000 χρόνια. Ο βωμός δεν υπήρξε άλλωστε το μοναδικό τελετουργικό αντικείμενο που αποκαλύφθηκε εφέτος: μια σειρά παραπλήσιων ευρημάτων αποδεικνύει περίτρανα τον ιερό χαρακτήρα του συγκροτήματος, το οποίο πέραν πάσης αμφιβολίας πλέον χαρακτηρίζεται ως ανάκτορο.

«Ενα μεγάλο διοικητικό, πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο, πολυτελής έδρα του ιερατείου του Ιδαίου Αντρου, ήταν αυτό το ανάκτορο» λέει η κυρία Σαπουνά-Σακελλαράκη. «Γιατί η λειτουργία του δεν θα μπορούσε να περιορίζεται μόνο στους τρεις μήνες που, λόγω υψομέτρου, είναι προσβάσιμο. Ετσι, για τον υπόλοιπο χρόνο το ιερατείο ήταν εγκατεστημένο εδώ στη Ζώμινθο» προσθέτει. Παράλληλα επισημαίνει και τις παραγωγικές λειτουργίες του ανακτόρου, με τα εργαστήρια κεραμικής, μεταλλουργίας και ορείας κρυστάλλου, τα οποία έχουν ήδη αποκαλυφθεί – εκτός φυσικά από την προφανή διαχείριση του φυσικού πλούτου. Ο έλεγχος ωστόσο φαίνεται ότι ανήκε στην Κνωσό. Στον κοντινότερο δρόμο που οδηγεί προς την Ιδα και το Ιδαίον Αντρον, το οποίο λειτουργούσε ως λατρευτικό κέντρο από την εποχή των πρώτων ανακτόρων στην Κρήτη, το ανάκτορο της Ζωμίνθου ελεγχόταν προφανώς από την κυρίαρχη Κνωσό, η οποία είχε υπό την εξουσία της και το ιερό.
Θυσιαστήριο

Ενα δωμάτιο που έκρυβε εντυπωσιακά ευρήματα, τέτοια που μόνο σε ιερά εντοπίζονται, είναι η άλλη σπουδαία ανακάλυψη. Γιατί στη μία γωνία του ένας ημικυκλικός χώρος οριοθετημένος από όρθιες πλάκες έκρυβε πραγματικό θησαυρό: ένα χάλκινο θυμιατήρι με λαβή, δύο χάλκινους διπλούς πελέκεις και έναν μικρότερων διαστάσεων. Ακόμη, δύο απομιμήσεις πελέκεως και ξίφους, επίσης χάλκινα, και κάτω από αυτά πλήθος πήλινων αγγείων. Ολα τελετουργικά αντικείμενα τα οποία η κυρία Σαπουνά-Σακελλαράκη μαζί με τον αείμνηστο Γιάννη Σακελλαράκη είχαν εντοπίσει παλαιότερα στο Ιδαίο Αντρο και στο ιερό κορυφής των Κυθήρων.
Αλλά τα ευρήματα δεν σταματούν εδώ. Μέσα στον χώρο αυτόν βρέθηκε και ένας δεύτερος λίθινος, τελετουργικός βωμός, αρκετά καμένος όμως από τη φωτιά, έτσι ώστε να είναι αδύνατον, επί του παρόντος τουλάχιστον, να διαπιστωθεί αν φέρει και αυτός εγχάρακτα σύμβολα. Τέλος, γύρω-γύρω από το πέτρινο χώρισμα ήταν τοποθετημένα και δόντια αγριόχοιρου, ενώ στο δωμάτιο βρίσκονταν διάσπαρτα κέρατα αίγαγρων και ενός ελαφιού.

«Πρόκειται για ένα χαρακτηριστικό περιβάλλον θυσιαστηρίου» εξηγεί η ανασκαφέας επισημαίνοντας ότι σε αυτό το δωμάτιο εντοπίστηκε, κάτω από το θρανίο, και ο βωμός με τα σύμβολα. Χαρακτηριστικό για τη Ζώμινθο εξάλλου είναι το γεγονός ότι όλα τα τελετουργικά σκεύη έχουν βρεθεί προσεκτικά αποθηκευμένα. «Είχαν έναν θρησκευτικό συντηρητισμό στην Προϊστορική Εποχή, γι’ αυτό διατηρούσαν όλα τα τελετουργικά αντικείμενα, ακόμη και των παλαιότερων εποχών, ως ιερά κειμήλια» προσθέτει. Επιπλέον διευκρινίζει ότι στο κτίριο θα πρέπει να υπήρχαν αρκετοί χώροι θυσιαστηρίου, ενδεχομένως με κάποιες διαφορές μεταξύ τους, ώστε να καλύπτουν όλες τις τελετουργίες. Η απόδειξη βρίσκεται σε άλλο δωμάτιο του ανακτόρου, το οποίο διασώζει στη μία πλευρά του ένα υψηλότερο επίπεδο ειδικής χρήσης, ένα είδος βωμού στον οποίο ανεβαίνει κανείς με μικρή κλίμακα.
Ο κίονας

Για πόσα χρόνια μπορεί να διατηρηθεί το ξύλο; Μια απάντηση δίνει το εύρημα που εντοπίστηκε στην άλλη πλευρά του δωματίου των θρανίων και των λίθινων βωμών (ένας τοίχος που δεν κλείνει στις άκρες του διαχωρίζει το δωμάτιο στα δύο). Πρόκειται για τη βάση ενός λίθινου κίονα, τετράγωνου αρχικώς, με διαστάσεις 70Χ100 εκ. πλάτος και 15 ύψος και στη συνέχεια κυλινδρικού (διαμέτρου 55 εκ. και ύψους 17 εκ.) που χρησιμοποιείται ως υποδοχή του ξύλινου κίονα. Σε ύψος περίπου 30 εκ. και με διάμετρο 26,5 εκ. διασώζεται έτσι στη θέση του αυτό το ξύλο, το οποίο οι Μινωίτες είχαν κόψει προφανώς από το βουνό όπου βρίσκονταν και ήταν ονομαστό άλλωστε για την ξυλεία του, προκειμένου να κατασκευάσουν το κτίριο.
Είναι γνωστό εξάλλου ότι με αυτόν τον τρόπο ήταν κατασκευασμένα όλα τα μινωικά ανάκτορα καθώς η χρήση του ξύλου επέτρεπε την ελαφριά ανωδομή ώστε να μπορούν να προσθέσουν δύο και τρεις ορόφους. Το συγκεκριμένο αφαιρέθηκε με τεράστια προσοχή προκειμένου να συντηρηθεί ενώ η κυρία Σαπουνά-Σακελλαράκη μας θυμίζει ότι ένα παρόμοιο εύρημα είχαν φέρει στο φως κατά την ανασκαφή των Αρχανών, στην είσοδο του ανακτόρου.
Ενας μακρύς διάδρομος μήκους 17,40 μ. (ως το σημείο που έχει φθάσει ως τώρα η ανασκαφή) και πλάτους 1,55 μ. χωρίζει το ανάκτορο σε δύο πτέρυγες, την ανατολική και τη δυτική. «Ολη η ανατολική πτέρυγα φαίνεται ότι είχε θρησκευτική χρήση» λέει η αρχαιολόγος.
Σε ένα από τα δωμάτια αυτής της πλευράς βρέθηκε μια πήλινη τριποδική τράπεζα με γαλάζιο κονίαμα ενώ σε ένα άλλο ήρθε στο φως ομάδα χάλκινων αντικειμένων θρησκευτικής χρήσης μεταξύ των οποίων διπλοί πελέκεις, αφιερωματικά εγχειρίδια αλλά και ένα μακρόστενο, χάλκινο αντικείμενο, απροσδιόριστης ακόμη χρήσης, με κρίκο στη μία άκρη του.
Εδώ θα πρέπει να προστεθούν και όλα τα άλλα σπουδαία ευρήματα των τελευταίων χρόνων, όπως τα χάλκινα ειδώλια, το σκήπτρο του ιερέα με τα χαραγμένα φίδια, τα θυμιατήρια, τα χάλκινα εγχειρίδια και τα χάλκινα κύπελλα, τα ρυτά σε σχήμα ζώου, τα κύπελλα κοινωνίας αλλά και πολλά αναθήματα, περόνες και περίαπτα, κοσμήματα, ελάσματα.
Τοιχογραφίες

Τεράστιος είναι ο όγκος των κονιαμάτων που προκύπτουν από την ανασκαφή. Ειδικά μάλιστα οι τοίχοι των δωματίων του άνω ορόφου, όχι μόνο έφεραν καλής ποιότητας κονιάματα, αλλά ήταν και καλά τοιχογραφημένα, όπως διακρίνεται από τα χρώματα που έρχονται στο φως: κόκκινο, κίτρινο και γαλάζιο. Αλλά για τις παραστάσεις θα μπορεί να μιλήσει κανείς μετά τη συντήρηση των τοιχογραφιών – αν και ήδη, σε ένα μικρό τμήμα από αυτές, διακρίνονται ορισμένα κλαδιά και ένα πουλί.
Με περισσότερα από 55 δωμάτια και εμβαδόν άνω των 1.600 τ.μ., με δεύτερο όροφο ή και τρίτο σε μεγάλο μέρος του, το κτίριο είχε κατασκευαστεί στη δυτική πλαγιά ενός χαμηλού λόφου σε θέση που παρέχει τον έλεγχο ολόκληρου του οροπεδίου.
Η έκταση του χώρου ανέρχεται περίπου σε τέσσερα στρέμματα ενώ από τη γεωμαγνητική, που επίσης έγινε εφέτος, αποδείχτηκε ότι γύρω από το ανάκτορο υπάρχουν πολλά κτίσματα του οικισμού.
Μια ακόμη πολύτιμη πληροφορία της ανασκαφής εξάλλου προέκυψε από τον καθαρισμό του αύλειου χώρου της βόρειας πλευράς του κτιρίου όπου εντοπίστηκε η αρχή δύο πομπικών διαδρόμων του ανακτόρου. Δέκα αρχαιολόγοι, δύο αρχιτέκτονες, ειδικοί συντηρητές, τοίχων, τοιχογραφιών και αγγείων, ειδικοί ανασκαφικοί εργάτες για τους σημαντικούς χώρους εργάστηκαν επί πέντε εβδομάδες σε αυτόν τον χώρο, τον οποίο ο Γιάννης Σακελλαράκης είχε εντοπίσει από το 1982, για να ξεκινήσει όμως την έρευνα μόλις το 2006. Ανασκαφέας του Ιδαίου Αντρου, των Αρχανών, του ιερού κορυφής στα Ανεμόσπηλια αλλά και των Κυθήρων, ο αρχαιολόγος θεωρούσε τη Ζώμινθο, με το προελληνικό όνομα, ως «μια μινωική μοναδικότητα», ενώ δεν ήταν λίγες οι φορές που επισήμαινε πως «αν αφήσω κάτι στην Αρχαιολογία, αυτό θα είναι η διάσταση των βουνών».

Ενας ιδιοφυής μινωίτης αρχιτέκτονας
Χτίστηκε με μεγάλους ογκόλιθους μήκους ενός μέτρου και όλα του τα δάπεδα ήταν καλοστρωμένα από ωραίες, μεγάλες πλάκες. Το ανάκτορο της Ζωμίνθου φαίνεται ότι είχε έναν ιδιοφυή αρχιτέκτονα με ιδιαίτερη γνώση της λειτουργίας και της χρήσης των χώρων, όπως λέει η αρχαιολόγος κυρία Εφη Σαπουνά-Σακελλαράκη, η οποία διεξάγει την ανασκαφή. Τα ευρήματα δείχνουν ότι χτίστηκε στα Προανακτορικά χρόνια (2100-1900 π.Χ.), αφού μέσα στο κτίριο διατηρούνται ως «νησίδες» λείψανα εκείνης της περιόδου τα οποία οι μεταγενέστεροι – στην Παλαιοανακτορική περίοδο πλέον –  ενσωμάτωσαν στην επόμενη φάση του.  Ωστόσο, μετά τον σεισμό του 1700 π.Χ. περίπου, ο οποίος προκάλεσε μεγάλες καταστροφές, το κτίριο εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του, οι οποίοι έφυγαν παίρνοντας μαζί τους και τα υπάρχοντά τους. Τα στοιχεία δείχνουν ότι επέστρεψαν γρήγορα, μέσα σε 30-50 χρόνια το πολύ, και τότε ξανάχτισαν το κτίριο αλλάζοντας σε μικρό βαθμό τη διαρρύθμισή του. Μερικούς αιώνες αργότερα όμως νέος σεισμός επέφερε μεγαλύτερη καταστροφή. Αλλά οι άνθρωποι επέστρεψαν για μία ακόμη φορά… και ξαναέχτισαν. Στη συνέχεια ήρθαν οι Μυκηναίοι, ήρθαν οι Ρωμαίοι, μετά οι Βυζαντινοί, οι Ενετοί, οι Τούρκοι, αφήνοντας όλοι τους στη Ζώμινθο τα χνάρια τους, που σε τίποτε όμως δεν κατόρθωσαν να ξεπεράσουν εκείνα των πρώτων μινωιτών κατοίκων.