“Μέσα στην μαύρη καταχνιά στου πόνου την αντάρα και στου μεγάλου χαλασμού τη φοβερή τρομάρα./ Βγαίνει μια δυνατή φωνή κι αντιλαλούν οι τόποι, κι από τα πέρατα της γης, τήνε γροικούν ανθρώποι./Κι είναι η φωνή τσι Ανωγειανής ψυχής που δεν ποθαίνει, μα ζωντανή απού τη φωτιά φτεροκοπά και βγαίνει…” (Γιώργης Καράτζης)

13 Φεβρουαρίου 1944:

Ήταν ξημερώματα και στα Ανώγεια ήταν μια από τις χειρότερες μέρες εκείνου του δύσκολου Φλεβάρη του 1944. Βροχές, ομίχλη και ιδιαίτερα χαμηλές θερμοκρασίες συνέθεταν ένα σκηνικό χειμωνιάτικο που ερχόταν να προστεθεί ως βάρος πλάι στην Ναζιστική μπότα που καταπίεζε και καταδυνάστευε τον τοπικό πληθυσμό. Αλλά και εκείνο το ιδιαίτερο ξημέρωμα της 13 Φεβρουαρίου, ακριβώς 81 χρόνια πριν θα αποτελούσε και το τελευταίο 12 Ανωγειανών πατριωτών, με τα ονόματα τους έκτοτε να κοσμούν τις πιο χρυσές σελίδες δόξας και προσφοράς του χωριού στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες.

Εκείνο το πρωινό, πριν καλά καλά φέξει οι Γερμανοί θα κυκλώσουν το χωριό και θα συλλάβουν τον Αρχηγό της Αντίστασης Ιωάννη Δραμουντάνη ή Στεφανογιάννη. Παράλληλα και ενώ έχουν συγκεντρώσει όλους τους κατοίκους στις  πλατείες του χωριού θα συλλάβουν άλλους έντεκα Ανωγειανούς αγωνιστές και θα τους βάλουν σε στρατιωτικό όχημα ως υπόπτους πράξεων αντίστασης στον Ψηλορείτη. Θέλοντας να δείξουν ότι είναι αμείλικτοι και προσπαθώντας να κάμψουν το αγωνιστικό φρόνημα των Ανωγειανών αποφασίζουν την άμεση εκτέλεση του Αρχηγού Στεφανογιάννη μέσα στο χωριό και μπροστά στα μάτια των συγχωριανών του. Ο Στεφανογιάννης στέκεται αγέρωχος στο Περαχώρι, δεμένος πισθάγκωνα κοιτάζοντας στα μάτια τους συγχωριανούς του και χωρίς να αναφέρει ούτε λέξη καθώς τον απομακρύνουν για να τον εκτελέσουν λίγες δεκάδες μέτρα παρακάτω.

Ποτέ κανείς δεν έμαθε τι κατάληξη είχαν οι σύντροφοι του Στεφανογιάννη. Οι Γερμανοί μετά την εκτέλεση του αρχηγού, τους οδήγησαν στο Ηράκλειο και παρά τις προσπάθειες των συγγενών  να μάθουν νέα τους αυτό δεν κατέστη ποτέ δυνατό, ούτε μετά τον πόλεμο. Πιθανολογείται ότι εκτελέστηκαν με συνοπτικές διαδικασίες, είτε την ίδια ημέρα, είτε την επομένη στις 14 Φεβρουαρίου 1944 στο Ηράκλειο και ενταφιάστηκαν  σε ομαδικό τάφο. Οι Γερμανοί δεν κατάφεραν να αποσπάσουν από τους αιχμαλώτους τους πληροφορίες για την Αντίσταση, τον οπλισμό και τα κρησφύγετα του Ψηλορείτη και εκτέλεσαν εν ψυχρώ και τους 11 αδιαφορώντας μάλιστα αργότερα στις εκκλήσεις των συγγενών και των γυναικών τους για να τους πουν τι απ έγιναν.

Για την εκτέλεση του “Στεφανογιάννη” μίλησε πριν ένα χρόνο σε εκδήλωση στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο Μειντάνι, ο 12 χρόνος τότε αυτόπτης μάρτυρας Βασίλης Κονιός ή “Κονιδοβασίλης”. Αναλυτικά τα όσα είπε:

“Το ’44 ήταν μια βραδιά απού εχαλούσε ο θεός τον κόσμο, από τσι βροχές, τους ανέμους, τσι βροντές, τσι αστραπές και ήσανε όλοι οι Ανωγειανοί στα σπίτια τονε. Εκοιμόμασταν όλοι ‘κείνο το βράδυ δεν επήγε κανείς έξω , μείναμε όλοι μέσα. Το πρωί, λοιπόν, στις 5-6 η ώρα αρχίσαν τα πολυβόλα και «βάνανε» από τσι τέσσερις μεριές του χωριού και μας ειδοποιήσαν ότι οι Γερμανοί, ήρθανε.

Μετά από μία ώρα που ξημέρωσε, εβγάλανε τον ντελάλη και μας λένε:

 «Όλοι οι Ανωγειανοί, γυναίκες, παιδιά και άντρες, να συγκεντρωθείτε στο σχολείο. Όποιος βρεθεί χωσμένος στα σπίτια, θα τον εκτελούμε επί τόπου!».

Σηκωθήκαμε όλοι άντρες, γυναίκες και παιδιά και τρέχαμε στα σπίθια μέσα. Ήντα να κάμομε; Σε μία ώρα μας είπαν πως πρέπει να είμαστε όλοι κατεβασμένοι στο σχολειό . Αναγκαστήκαμε. Οι άντρες βέβαια χωστήκανε στα σπίθια ‘πό πάνω, όπου εμπορούσανε. Δεν επαρουσιάστηκε κιανείς.

Επήρενε η μάνα μου, εμένα και την αδελφή μου και γύραμε κάτω και πήγαμε στο κάτω σχολειό. Ήσανε συγκεντρωμένοι εκεί και εκεί εσυνάντησα και το γιό του “Στεφανογιάννη” , το Ζαχαρία, που εκαθότανε δίπλα με τ’ αδέλφια του.  Από πάνω Ήσανε δυό Γερμανοί αξιωματικοί εκεί που έκανε το μετεωρολογικό σταθμό ο παπά Γιώργης,  για τον καιρό και στέκανε από πάνω κι ήταν πεσμένοι εκεί κάποιοι , ποιοί δεν κατέχω. 

Επήγα, εγώ, έκατσα με τον συγχωρεμένο το Ζαχάρη και τονέ παρηγορούσα με δυό – τρεις φίλους, που ήμαστανε μαζί. Μετά από ένα τέταρτο περίπου, εκατεβαίνανε από πάνω, από τσι σκάλες του δημαρχείου πέντε-έξι Γερμανοί και έσερναν  κι έναν άνθρωπο. Τον είχαν δεμένο από πίσω και φορούσε κι έναν γαμπά. Τον κατεβάζουν και τονέ φέρνουνε δίπλα στους δυο Γερμανούς. Αυτός δεν εστράφηκε καθόλου προς το πλήθος, γιατί από κάτω ήταν η οικογένειά του και δεν ήθελε να τσι προδώσει. Τον πιάνει, λοιπόν, ο Γερμανός αξιωματικός, από το γαμπά, από την κεφαλή και τονέ σφεντουρά χάμε και βγάνει από την τσέπη του, μία φωτογραφία, πολύ μεγάλή και του λέει:

«Εσύ είσαι ο Γιάννης ο Δραμουντάνης ή Στεφανογιάννης;»

 Και του λέει:

 «Εγώ είμαι!»

Και τον αφήνει εκεί.

Κουβεντιάσανε τότε οι δυο αξιωματικοί  και τονέ δίδουν σε δυό Γερμανούς στρατιώτες . Τονέ πιάνει ο καθένας από την κάθε χέρα και τονέ γύρανε πέρα,  καμιά διακοσαριά – τριακόσια μέτρα και επογύρανε να πάνε να τον εκτελέσουνε. 

Αυτός δεν εσταμάτησε στο απόσπασμα, μονό… έχει δυό πήδους σηκωμένους. Πετά και πηδά από κάτω και περνά το δρόμο και φαίνεται πως δεν τονέ βρήκαν οι σφαίρες των εκτελεστών, μονό τονέ βρήκανε είκοσι μέτρα παρακάτω, οι σφαίρες δυο Γερμανών φρουρών, που ήταν  εκεί. Κατέβηκαν, λοιπόν, κι οι άλλοι ύστερα και του ‘καμαν την εκτελεστική βολή.

Μετά εξαφανίστηκαν οι Γερμανοί. Ήντα εγενήκανε; Δε γατέχω. Φύγανε τα γυναικόπαιδα και γύρανε κάτω. Πήγα τότε, με το συγχωρεμένο το Ζάχαρη, εγώ κι οι φίλοι του, ακριβώς εκεί που τον είχαν… Ήσαν εκεί τα παιδιά του. Έκλαιγαν. Κι όλοι οι Ανωγεινοί εμονιάσανε εκεί. Αυτή ήταν η θυσία του “Στεφανογιάννη” ολοκλήρωσε.

Μετά την εκτέλεσή του, οι άντρες του γερμανικού τακτικού στρατού με τους γερμανόφιλους συνεργάτες που τους συνόδευαν, έλυσαν τον κλοιό του χωριού και αποχώρησαν από τ’Ανώγεια. Μαζί τους πήραν έντεκα Ανωγειανούς.

Οι 11 σύντροφοι στην Αθανασία του “Στεφανογιάννη” ήταν οι εξής:

1.Σμπώκος Κωνσταντίνος του Βασιλείου

2.Δραμουντάνης Γεώργιος του Βασιλείου

3.Κονιός Ιωάννης του Γεωργίου

4.Κοκοσάλης Ανδρέας του Σαρακηνού

5.Κοκοσάλης Εμμανουήλ του Νικολάου

6.Μανουράς Νικόλαος του Γεωργίου

7.Μανουράς Βασίλειος του Σταύρου

8.Σαλούστρος Αλκιβιάδη του Ιωάννη

9.Σαλούστρος Βασίλειος του Δημητρίου

10.Αεράκης Ανδρέας του Ιωάννη

11.Σταυρακάκης Ιωάννης του Ιωσήφ

Αθάνατοι!