Το βιβλίο που ρίχνει φως στην ιστορία του Ιδαίου Αντρου

της Ίνας Ταράντου

Παρακολουθώντας, λίγο μετά το θάνατό του, τον Οκτώβριο που μας πέρασε, μια από τις τελευταίες συνεντεύξεις του σπουδαίου αρχαιολόγου Γιάννη Σακελλαράκη, είχα σταθεί στην διαπίστωσή που είχε κάνει μετά από τόσες ανακαλύψεις για το παρελθόν, «ότι όλα αλλάζουν και τίποτα δεν αλλάζει, οι άνθρωποι είναι ίδιοι». «Η μεταφορά στο χρόνο μου δίδαξε την επαλληλία των στρωμάτων, την καταστροφή και την αναγέννηση, ο άνθρωπος πάνω στα ερείπια δημιουργεί» είχε πει. Το μήνυμα μπορεί να διαβαστεί και αισιόδοξα, καθώς έτσι ήθελε να το βλέπει και ο ίδιος.

Λίγο πριν φύγει από τη ζωή ετοίμαζε ένα συγγραφικό έργο, για τη μεγάλη ανασκαφή στον Ψηλορείτη, που του αποκάλυψε ένα από τα σημαντικότερα μυστικά της περιοχής, αλλά και όλου του αρχαίου ελληνικού κόσμου: το Ιδαίο Άντρο, τη σπηλιά όπου γεννήθηκε ο Δίας, το ιερότερο σπήλαιο της αρχαιοελληνικής θρησκείας κι ένα από τα αρχαιότερα λατρευτικά κέντρα στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου. Εκεί κατέφυγε η Ρέα για να γεννήσει το Δία, φοβούμενη τον πατέρα του, τον Κρόνο, που κατάπινε τα παιδιά του, καθώς κάποιο από αυτά ήταν πεπρωμένο να του πάρει τη βασιλεία του κόσμου.

Δυστυχώς, ο θάνατος τον πρόλαβε και δεν κατάφερε να το δει ολοκληρωμένο και τυπωμένο. Η σύντροφος και συνοδοιπόρος στη ζωή του, επίσης αρχαιολόγος, Έφη Σαπουνά-Σακελλαράκη ανέλαβε να τελειώσει το έργο αυτό, μαζί με τις εκδόσεις Μίλητος. Ένα βιβλίο γεμάτο θησαυρούς, τους θησαυρούς που ήταν καλά κρυμμένοι στα 1538 μ. στον Ψηλορείτη και που η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως, 30 χρόνια πριν.

Θησαυροί
Το πλήθος των ευρημάτων, που χρονολογούνται από τις απαρχές του Κρητικού πολιτισμού, μαρτυρά την αδιάλειπτη χρήση του χώρου, από την αυγή της Κρητικής ιστορίας μέχρι και σήμερα. Κοσμήματα, ειδώλια, σκεύη, αγγεία, χρυσά, αργυρά και χάλκινα αντικείμενα πολλά από αυτά σχετικά με το μύθο της γέννησης του Δία. Στα κοσμήματα αποτυπώνονται όλες οι τεχνικές της αρχαίας χρυσοχοΐας, καθώς αποτελούνται από ελάσματα και διακοσμούνται με κοκκίδωση, έχουν ενθέσεις από άλλα πολύτιμα υλικά. Στη «Βηθλεέμ της Αρχαιότητας» όπως την ονόμαζε ο αρχαιολόγος, βρέθηκαν ακόμη τύμπανα, ασπίδες και χιλιάδες κόκαλα, ανάμεσά τους ένας αστράγαλος αίγας επενδεδυμένος με φύλλο ασημιού, μάλλον για μαντική χρήση.
Λατρεία
Σημαντικές πληροφορίες συλλέγησαν για τη λατρεία στον ιερό αυτό τόπο. Οι άνθρωποι έκαναν οδοιπορία μέρες για να ανέβουν ως εκεί, πλούσιοι και φτωχοί κρεμούσαν τα αναθήματά τους μέσα ή έξω από τη σπηλιά, στα κλαδιά των δέντρων, όπως γίνεται με τα τάματα στις εκκλησίες στα νεότερα χρόνια.
Η ιδιαιτερότητα της λατρείας του Δία στο Ιδαίο Άντρο, ήταν η μυθολογούμενη γέννησή του και ο ετήσιος θάνατός του στον ίδιο τόπο. Στο ιερό σπήλαιο λατρευόταν σαν νήπιο, σαν έφηβος και σαν ώριμος θεός. Θυσίες αιματηρές ή αναίμακτες, εκστατικοί χοροί, θόρυβοι τυμπάνων και κροτάλων, Διονυσιακά μυστήρια πιθανολογούνται από τα ευρήματα. Ωστόσο, όπως αναφέρει ο αρχαιολόγος, γνωρίζουμε λίγα για τα μυστήρια του Ιδαίου Άντρου. Η μυστικότητα ήταν το απόλυτο μυστήριο, ο ιερός λόγος ήταν άρρητος-απόρρητος και η κοινοποίηση τους, προέβλεπε σοβαρές ποινές.

Η ανασκαφή
Ο Γιάννης Σακελλαράκης περιγράφει τις δυσκολίες του εγχειρήματος: «Σε ένα σπήλαιο στα 1538 μ. δεν ήταν δυνατόν να ακολουθήσει κανείς τον ορθόδοξο τρόπο ανασκαφής. Η αποτυχία ήταν δεδομένη λόγω του σκότους και η ανεύρεση οποιουδήποτε μικροαντικειμένου αδύνατη, αν τα υγρά χώματα δεν ξεραίνονταν στο φως του ήλιου και δεν κοσκινίζονταν. Ο τεχνολογικός εξοπλισμός ήταν, λοιπόν, απαραίτητος και έτσι εγκαταστάθηκε γεννήτρια, αναβατόριο και σιδηροτροχιές με βαγονέτα για την ανύψωση τόνων λίθων και την απόρριψή τους – ο πρώτος σιδηρόδρομος της Κρήτης – όπως έλεγαν οι βοσκοί. Για την εκτέλεση των έργων χρειάστηκε ένα επιτελείο πολλές φορές μέχρι και 75 ατόμων. Είναι προφανές ότι δεν ήταν μια εύκολη ανασκαφή, η «ψηλότερη ελληνική ανασκαφή», όπως ονομάστηκε. Ο χειμώνας του 1983 ήταν βαρύτατος στον Ψηλορείτη και το 1984 αναγκαστήκαμε να σπάμε τον πάγο μέσα στη σπηλιά, για να ανασκάψουμε τα υγρά χώματα».

Σύληση
Εννέα πρόσωπα έπαιξαν μοιραίο ρόλο στην πρώτη μέγιστη σύληση του Ιδαίου Άντρου στα τέλη του 19ου αιώνα. Το πρώτο ήταν ένας βοσκός που ανακάλυψε τυχαία, εκεί που έβοσκε τα πρόβατά του, κάποια αρχαία αντικείμενα. Τίποτα δε μένει μυστικό σε μια κλειστή κοινωνία και πλήθος Ανωγειανών συνέρρευσαν στο βουνό κι επιδόθηκαν ομαδικά στη σύληση των αρχαίων. Είναι χαρακτηριστικές οι αφηγήσεις γηραιότερων κατοίκων, ότι οι Ανωγειανές νοικοκυρές έφερναν χωνεμένη κοπριά από το βουνό για τα φυτά τους και έβρισκαν ανακατεμένα με το χώμα, κομμάτια χρυσού. Βασικός αρχαιοκάπηλος όμως ήταν ο χρυσοχόος Ιωαννης Μητσοτάκης, κάποια αντικείμενα της συλλογής του οποίου αγόρασε η Αρχαιολογική Εταιρεία από τη χήρα του και τα δώρισε στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Έτσι λοιπόν, όταν άρχισε το σκάψιμο στην περιοχή, τα χώματα ήταν τόσο αναμοχλευμένα ώστε βρίσκονταν ανάμεικτα νεολιθικά όστρακα με τουρκικά νομίσματα!.

Το βιβλίο
Το τελευταίο συγγραφικό έργο του Γιάννη Σακελλαράκη και της συζύγου του Έφης-Σαπουνά Σακελλαράκη, θα κυκλοφορήσει την άλλη εβδομάδα από τις εκδόσεις Μίλητος, με τον τίτλο «Ιδαίο Άντρο, το σπήλαιο του Δία και οι θησαυροί του».

*Η Ίνα Ταράντου είναι δημοσιογράφος.

Ιδαίον Αντρο: Η σπηλιά που γεννήθηκε ο Δίας

«Οι δρόμοι, αυτά τα ουσιωδέστατα, παντοτινά μέτρα για την ανθρώπινη επικοινωνία, έμειναν αναλλοίωτοι στους αιώνες. Στις μέρες μας, σύγχρονοι ίσιοι και πλατύς δρόμοι διανοίγονται συνεχώς, που ακόμη και με σήραγγες διαπερνούν και τα βουνά. Δίπλα τους όμως χρησιμοποιούνται ακόμη, από κάποιους, λιγότερο βιαστικούς, οι παλιότεροι προαιώνιοι…..».
Γ. Σακελλαράκης,
«Ανασκάπτοντας το παρελθόν».

Του ΝΙΚΟΥ ΨΙΛΑΚΗ

ΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ που οδηγούν στον Ψηλορείτη δεν φαίνεται να έχουν αλλάξει πολύ από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Οι προσκυνητές που έφταναν από διάφορες περιοχές του αιγιακού χώρου, αλλά και της ευρύτερης περιοχής της Ανατολικής Μεσογείου, στο ιερό σπήλαιο του Δία μπορούσαν να ανηφορίσουν στον Ψηλορείτη απ’ όλες τις πλευρές του. Μονοπάτια σμιλεμένα με την ακατάλυτη σοφία των ορεσίβιων υπήρχαν σ’ όλες τις πλαγιές. Και σε πολλές περιπτώσεις οδηγούσαν ως το μεγάλο Οροπέδιο της Νίδας. Μπορούμε να υποθέσουμε πως εκείνοι που έρχονται από τα αφρικανικά παράλια περνούσαν από τον κάμπο της Μεσαριάς και ανηφόριζαν στο ιερό βουνό από τα μονοπάτια της σημερινής «Απάνω Ρίζας». Εκείνοι που ξεκινούσαν από την Κνωσό (μαζί τους και οι επισκέπτες που προέρχονταν από τα νησιά και τη Μικρά Ασία) περνούσαν από τα μονοπάτια της σημερινής επαρχίας Μαλεβυζίου και από’ κει έφταναν πάνω στο βουνό.
Αρχαία διαδρομή

Μια αρχαία διαδρομή από την Κνωσό ως το ιερό σπήλαιο του Δία μας δίνει πολύτιμες τοπογραφικές αλλά και ανθρωπογεωγραφικές πληροφορίες για την Κρήτη. Συγγραφέας, ο Πλάτων. Περιγράφει το ταξίδι τριών γερόντων που ανηφορίζοντας για το ιερό βουνό, συζητούν για τους Νόμους τους οποίους πρέπει να θεσπίσει μια μελλοντική αποικία. Ποιο είναι, όμως, το βουνό και ποιο το σπήλαιο του Δία; Η περίπου δεκάωρη διάρκεια του ταξιδιού οδηγεί τους περισσότερους μελετητές του στο συμπέρασμα ότι η περιγραφή αφορά το σπήλαιο του Ψηλορείτη(Α. Παναγόπουλος, «Πλάτων και Κρήτη»).
Ο Κρητικός ονομαζόταν Κλεινίας και ο Σπαρτιάτης Μέγιλος. Το όνομα του Αθηναίου δεν αναφέρεται και πολλοί πιστεύουν ότι ο συγγραφέας ταυτίζει τον Αθηναίο με τον εαυτό του. Ποιο είναι το μονοπάτι που περιγράφεται; Ίσως να μην το μάθουμε ποτέ! Ίσως να μπορούμε να υποθέσουμε πως οι επισκέπτες του ιερού σπηλαίου ανηφόριζαν στον Ψηλορείτη από τον πιο γνωστό δρόμο από τον πιο γνωστό δρόμο των ανατολικών υπωρειών, το δρόμο του Κρουσώνα. Ίσως, όμως, και να μην έχει και τόση σημασία αφού ο Πλάτων δεν ενδιαφέρεται να περιγράψει το δρόμο. Ούτε το βουνό. Ενδιαφέρεται να μιλήσει για τους νόμους! Οι τυπογραφικές και ανθρωπογεωγραφικές πληροφορίες που παρατίθενται φαίνεται να μην απέχουν και πολύ από την εικόνα του δασωμένου βουνού της αρχαιότητας: «Η οδός από την Κνωσό ως το ιερό σπήλαιο του Δία είναι μακρά, αλλά υπάρχουν δέντρα ψηλά και σκιερά στις άκρες της…..», λέει ο Πλάτων, δίνοντας το γεωγραφικό πλαίσιο της διαδρομής. Τα δέντρα είναι κυπαρίσσια, μια και στην Κρήτη φαίνεται να υπήρχαν τεράστια δάση κυπαρισσιών: «εν Κρήτη γουν φάσιν εν τοις Ιδαίοις όρεσι και εν τοις Λευκοίς καλουμένοις επί των άκρων, όθεν ουδέποτ’ επιλείπει χιών, κυπάριτων είναι πλείστη γαρ αύτη της ύλης και όλων εν τη νήσω και εν τοις όρεσιν»(Θεόφραστος, φυτών Ιστ. 4, 1, 3,).

Κάτω από τα δέντρα θα καθίσουν οι τρεις γέροντες να ξαποστάσουν. Έτσι θα φτάσουν, λένε, στο τέλος του δρόμου, στο σπήλαιο, χωρίς να κουραστούν πολύ. Και στα λιβάδια που θα συναντήσουν στο δρόμο τους θα αναπαύονται. Για όποιον ανηφόρισε από τον Κρουσώνα, αυτό το ορεινό κεφαλοχώρι, προς τον Ψηλορείτη, η εικόνα δεν ξενίζει. Ο «λειμώνας» μπορεί και να ονομάζεται σήμερα «Κρουσανιώτικο Λιβάδι», ποιος ξέρει……

Επαρχία Μαλεβυζίου
Ο Ψηλορείτης οριοθετεί προς δυσμάς την επαρχία Μαλεβυζίου. Είναι μια επαρχία γεμάτη δυναμισμό, με ανάμεικτη παραδοσιακή οικονομία, αγροτική και κτηνοτροφική. Στα βόρεια παράλιά της αναπτύχθηκε τελευταία (ραγδαία μάλλον)ο τουρισμός. Ακόμη και σε μεγάλο υψόμετρο καλλιεργείται το αμπέλι. Η επαρχία ήταν από παλιά φημισμένη για τα σταφύλια και τα κρασιά της. Και όπως απέδειξε ο καθ. Στυλιανός Αλεξίου, το περίφημο κρασί «Μαλβαζία», φημισμένο σε Ανατολή και Δύση κατά το Μεσαίωνα και την Αναγέννηση, όχι μόνο παραγόταν εδώ, αλλά και πήρε το όνομά του από το Μαλεβύζι. Κανένα άλλο ελληνικό κρασί ίσως να μην απέκτησε ποτέ τη φήμη του Μαλβαζία οίνου…….Οι περιηγητές μιλούν για καράβια που συνωστίζονται στο λιμάνι του Χάνδακα για να το μεταφέρουν παντού. Στην Αγγλία, τη Γερμανία, τη Γαλλία, τη Βοημία, την Πορτογαλία, και φυσικά, στη Βενετία και το Τριέστι……
Οι αμπελώνες του Μαλεβυζίου εκτείνονται σήμερα σε τεράστιες εκτάσεις, στα πρινή των λοφοσειρών που δημιουργούν το εντυπωσιακό ανάγλυφο της επαρχίας, λίγο πριν από τις ανατολικές υπώρειες του Ψηλορείτη. Σήμερα μπορούμε να γνωρίσουμε τον Ψηλορείτη γνωρίζοντας και τη φυσιογνωμία του ορεινού Μαλεβυζίου. Να δούμε τα μικρά και τα πιο μεγάλα χωριά, να οδηγήσουμε σε ορεινούς δρόμους, να επισκεφτούμε τα μοναστήρια που φαίνονται να «ζώνουν» το ιερό βουνό της αρχαιότητας!

Ηράκλειο – Γωνιές – Ανώγεια

Είναι η πιο γνωστή διαδρομή που οδηγεί σήμερα στον Ψηλορείτη. Ο δρόμος περνά από την Τύλισσο (ας μην ξεχάσουμε να επισκεφτούμε το μινωικό μέγαρό της που βρίσκεται στην άκρη του χωριού) και ανηφορίζει περνώντας μέσα από το περίφημο Γωνιανό Φαράγγι. Το τοπίο είναι εντυπωσιακό, ο παλιός δρόμος μπορεί να είναι λίγο κουραστικός με τις πολλές στροφές του, αλλά μας δίνει την ευκαιρία να θαυμάσουμε το ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον.
Οι Γωνιές (26χλμ.) σε υψόμετρο 620μ. διατηρούν τη φυσιογνωμία ενός ορεινού οικισμού και είναι σκαρφαλωμένες πάνω στο ύψωμα «Φιλιόρημο» του Ψηλορείτη. Στην κορυφή του Φιλιόρημου βρέθηκε μινωικό ιερό κορυφής. Οι προϊστορικοί κάτοικοι της Κρήτης, οι δημιουργοί εκείνου του περίφημου πολιτισμού που ονομάστηκε «Μινωικός», μας αποκαλύπτονται συνέχεια δίνοντας την εικόνα ενός λαού που λάτρεψε τον Θεό του στις κορυφές που μπόρεσε να εκμεταλλευτεί τον πλούτο των βουνών και να αξιοποιήσει όλες τις δυνατές πηγές πλούτου.

ΟΙ «λυγιές της Παναγίας»

Την εποχή που οι επιδημίες πανούκλας μάστιζαν τη Μεσόγειο το ορεινό αυτό χωριό της Κρήτης ζούσε με τη σιγουριά της παράδοσης: Η Παναγία, λέγανε έπαιρνε το ραβδί της και έδιωχνε τη νόσο, που την προσωποποιούσαν ως «γύναιον ειδεχθές».Άλλοι λένε πως έπαιρνε μια «βίτσα» λυγαριάς και κυνηγούσε την αρρώστια. Οι Γωνιανοί βρήκαν το ραβδί της Παναγίας, το κάρφωσαν στην άκρη του δρόμου κι εκείνο βλάστησε! Το δέντρο που φύτρωσε αποτελούσε αντικείμενο απόλυτου σεβασμού παραπέμποντας σε σκέψεις και υποθέσεις για επιβιώσεις της αρχαίας λατρείας, μια και η δεντρολατρεία αποτελούσε χαρακτηριστικό της μινωικής θρησκείας. Λένε, επίσης, πως η «βίτσα» είχε ακόμη σπόρους λυγαριάς, έπεσαν κάτω και φύτρωσε ένα αλσύλιο με τις «λυγιές της Παναγίας».
Στις Γωνιές σέβονται πάντα τα δέντρα. Μια τεράστια βελανιδιά (δρυς) σώζεται ακόμη κοντά στο χωριό. Πριν από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρχαν δεκάδες τεράστιες βελανιδιές στις Γωνιές, μα οι Γερμανοί τις έκοψαν για καυσόξυλα. Άφησαν μόνο μία κι αυτήν επειδή φοβήθηκαν να την κόψουν. Οι κάτοικοι τους είπαν πως ήταν τις Παναγίας και πως εκείνη απαγόρευε αυστηρά την κοπή τους! Παρόμοιες παραδόσεις συναντούμε στο κοντινό χωριό Αστυράκι. Εδώ ιερό δέντρο ήταν ένας στύρακας, φυτό που χρησιμοποιήθηκε από τα αρχαία χρόνια για την παραγωγή θυμιάματος. Οι αρχαίοι Κρήτες λάτρευαν τον Απόλλωνα ως Στυρακίτη, δενδρική θεότητα, κληρονόμο του πανάρχαιου θεού της βλάστησης. Υπήρχε, μάλιστα, και το Στυράκιον όρος. Να ήταν κάπου κοντά; Να ονομαζόταν έτσι κάποιο κοντινό(ή και τμήμα) του Ψηλορείτη;

Διαβάστε την συνέχεια... »