Σαν τούτες τις ημέρες, πριν από 158 χρόνια, ο Εμμανουήλ Αναγνώστου Σκουλάς  έδωσε πυρ στην πυριτιδαποθήκη της Ιεράς Μονής Αρκαδίου, πετυχαίνοντας να  μεταμορφώσει έναν αγώνα για την ελευθερία και ανεξαρτησία των Κρητών στη  διάρκεια της Μεγάλης Κρητικής Επανάστασης 1866-1869, σε πανανθρώπινο σύμβολο ανθρωπισμού και εθελοθυσίας. Το γεγονός ενισχύει και η μαρτυρημένη  απόφαση όλων των εγκλείστων για την ανατίναξη της Μονής, αν οι Τούρκοι  κατάφερναν και πατούσαν το μοναστήρι.

Η Κρητική Επανάσταση του 1866-1869 χαρακτηρίζεται από τους ιστορικούς  μεγάλη, σε σχέση με όλες τις προηγούμενες επαναστάσεις που ξέσπασαν στο  πολύπαθο νησί μας τα χρόνια της τουρκοκρατίας, για τρεις κυρίως λόγους.  

1ον :  Για τη διάρκεια των τριών ετών 1866-1869.  

2ον :  Για τις πολλές και αιματηρές μάχες που συνέβησαν και την αυθόρμητη

          συμμετοχή εκατοντάδων εθελοντών από την ελεύθερη Ελλάδα.

3ον:  Για το σύνολο των θυμάτων. Ο αριθμός τους ήταν ασύγκριτα μεγαλύτερος όλων

         των προηγουμένων και οι υλικές ζημιές του τόπου ανυπολόγιστες και μακρά

         σημαντικότερες από κάθε άλλη επανάσταση.

Η αφορμή της επαναστάσεως ήταν η κακοδιοίκηση του Ισμαήλ πασά. Τα αίτια όμως  ήταν βαθύτερα και συνοψίζονται στον διαρκή πόθο του Κρητικού λαού για  ελευθερία και ανεξαρτησία, στον πόθο του για ΕΝΩΣΗ με την Ελλάδα.

Η συμμετοχή των Ανωγειανών στην Επανάσταση ήταν σημαντική. Οριοθετείται από τον Μάιο του 1866 όπου πραγματοποιήθηκε μεγάλη συγκέντρωση στα Ανώγεια  και  στο σπίτι του Μιχαήλ Σκουλά που ορίστηκε από τους συναγωνιστές του Αρχηγός Ανωγείων, ως τις 13 Δεκεμβρίου 1868, όπου οι Αρχηγοί των Επαναστατών της Κρήτης υπογράφουν το πρωτόκολλο της λήξης.

Οι μάχες ξεκίνησαν τον Αύγουστο του 1866, ήταν σκληρές και φονικές, με προπύργιο την πολιορκία και ανατίναξη της Μονής Αρκαδίου, τρεις μήνες από την έναρξη της Επανάστασης, στις 9 Νοεμβρίου 1866.

Στην ανατίναξη του Αρκαδίου, η δόξα στεφάνωσε όλους τους συμμετέχοντες, όλους όσους ολοκαυτώθηκαν και σφαγιάστηκαν από τους Τούρκους. Κανείς δεν υστέρησε, κανείς δε δείλιασε. Η μορφή όμως ενός παλικαριού, του Μανόλη Σκουλά του Αναγνώστη, πλανήθηκε πάνω από τα ερείπια, ταξίδεψε σε όλη την Κρήτη και την ελεύθερη τότε Ελλάδα, αλλά και σε όλες τις χώρες της Ευρώπης.

Σ’αυτό το παλικάρι που τράβηξε τη πιστόλα του και έριξε στην πυριτιδαποθήκη της Μονής, θα αφιερώσουμε τη σημερινή μας μικρή ιστορική προσέγγιση.

Η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, το δεκαεξάτομο αυτό μνημειώδες έργο, καταγράφει την πυρπόληση του Αρκαδίου, βάζοντας ένα ήττα (ή) διαζευκτικό στο όνομα του πυρπολητή. Το όνομά του, απασχολεί πολλά χρόνια τους  ιστορικούς και δημιουργεί ερωτήματα. Η  Ακαδημία Αθηνών αναφέρει ότι δεν  προκύπτει σαφώς εάν ο πυρπολητής της Μονής Αρκαδίου ήταν ο Κωνσταντίνος  Γιαμπουδάκης ή ο Εμμανουήλ Σκουλάς. Αλλά ιστορικά, δε μπορεί να υπήρξαν δύο πυρπολητές.

Πλήθος εγγράφων, ντοκουμέντων και μαρτυριών έχουν κατατεθεί τα τελευταία  χρόνια, αποτελούν νέα γνώση, είναι στη διάθεση των ιστορικών και αποδεικνύουν  ποιος πραγματικά είναι ο πυρπολητής της Μονής. Και δεν είναι άλλος, παρά ο Εμμανουήλ Αναγνώστου Σκουλάς. Αδελφός του Αρχηγού Μιχαήλ Σκουλά, αδελφός του Νικολάου Σκουλά που σκοτώθηκε στη μάχη του Αλμυρού στις 8 Σεπτεμβρίου 1866, δημοδιδάσκαλος, διανοούμενος  Επαναστάτης, κοινωνικός αναμορφωτής, με μεγάλη ευφράδεια λόγου, μέλος του  Σώματος των Γαριβαλδινών του Γκιουζέπε  Γαριβάλδι.

Η συμβολή του Εργαστηρίου Ιστορίας Νεότερης Ελλάδας και Νεοελληνικού  Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και του καθηγητή κ. Απόστολου  Παπαϊωάννου στην οριστική λύση του ζητήματος είναι καθοριστική.

Φέτος, θα μου επιτρέψετε να αναφερθώ σε τρία νέα έγγραφα. Τα δύο απ’αυτά  ανακάλυψε, μελέτησε και έφερε στο φως ο αείμνηστος πλέον καθηγητής

κ. Απόστολος Παπαϊωάννου. Το τρίτο είναι ένα έγγραφο των Γενικών Αρχείων του Κράτους που παρουσιάζουμε σήμερα για πρώτη φορά με την υπογραφή του πυρπολητή Μανόλη Σκουλά.  

1ο έγγραφο

Η πρώτη γραπτή αυτόγραφη μαρτυρία που αναφέρεται στο όνομα του πυρπολητή είναι με  ημερομηνία  17  Νοεμβρίου  1866  (οκτώ ημέρες μετά την πυρπόληση του Αρκαδίου), στην επιστολή του Γαριβαλδινού στρατιώτη εθελοντή Παναγιώτη  Μουτσόπουλου προς το Σώμα των Γαριβαλδινών της Αθήνας. Γράφει ο Παναγιώτης  Μουτσόπουλος μεταξύ άλλων ότι :  «…επί 6 ολοκλήρους ώρας εξηκολούθη  πεισματώδης αγών όστις κατά δεκάδες έστελλεν Τούρκους εις τον Άδην. Αλλά  τέλος σώσαντες τον μόλυβδον και μη καταδεχθέντες να κλίνωσιν γόνυ προς  Τούρκον αν και τρις τοις επροτάθη να παραδοθώσι οι γενναίοι εκείνοι μάρτυρες,  κατέφυγον εις την πλέον υψηλήν και τολμηράν απόφασιν μετά του γενναίου  Γαριβαλδινού Εμμανουήλ Σκουλά έθεσεν πυρ εις την εξ 70 βαρελίων  πυριτιδαποθήκην και ούτως ανατινάχθησαν εις τον αέρα ως ήρωες μιμηθέντες ή  νέαν έκδοσιν ποιήσαντες των δραμάτων των αντάξιων πατέρων ημών του  1821…».

2ο έγγραφο

Το δεύτερο έγγραφο είναι από τα ιστορικά σημειώματα του Προξενικού Πράκτορα  της Ρωσίας στο Ρέθεμνος Γεωργίου Ζαχαρία Σκουλούδη (1800-1899). Στο  χειρόγραφο έχει διασωθεί μαρτυρία, η οποία μεταξύ άλλων αναφέρει :  «…κατέστησαν το όνομα της Κρήτης περίπτυστον, διεκήρυξεν ανά γην και  ουρανόν το Αρκάδι, αντικατοπτρίζει τους θυσιασθέντας μετά του λεοντόθυμου  που έθεκεν πυρ Εμμανουήλ Σκουλά ανδρός αγωνισαμένου υπέρ του ανθρωπίνου  δικαίου…».

3ο έγγραφο

Το τρίτο έγγραφο – επιστολή αφορά τον Αρχηγό Ανωγείων Μιχάλη Σκουλά και τον αδελφό του Μανόλη Αναγνώστου Σκουλά όπου τον είχε τοποθετήσει μεταξύ άλλων και γραμματέα. Το έγγραφο υπογράφει ο Μιχάλης Σκουλάς, εννέα Οπλαρχηγοί του Μυλοποτάμου, (Γεώργιος Ξετρύπης, Μανόλης Παπαδάκης, Γεώργιος  Σουλτάτος, Δημήτρης Κόκκινος, Γρηγόρης Σπιθούρης, Γιάννης Κεφαλογιάννης, Γιάννης Σμπώκος, Γιώργης Ξυλούρης ή Τζιτζής και Μανόλης Πλεύρης). Τα στοιχεία του είναι  υπ. αριθ. 5/1866, Ι.Α.Κ, φάκελος επαναστάσεως 1866.  Από  τα  πρώτα έγγραφα της Επαναστάσεως, με ημερομηνία 20 Αυγούστου 1866 και τόπο γραφής το χωριό Άγιος Μάμας Μυλοποτάμου.

Η επιστολή απευθύνεται στον Ηγούμενο της Ιεράς Μονής Χαλέπας Γεράσιμο και γράφτηκε λίγες ημέρες πριν τη μεγάλη μάχη που έδωσαν οι Επαναστάτες με τους Τούρκους του Σαμπρή πασά, στις 20 Αυγούστου 1866 στον Άγιο Μύρωνα Μαλεβυζίου. Στην πρώτη γραμμή της μάχες οι Ανωγειανοί άντρες με τον Αρχηγό τους Μιχαήλ Σκουλά και τους αδερφούς του Νικόλαο και Εμμανουήλ Σκουλά.

Διαβάζουμε :                                                                              

«Να διαδοθή εις τα Κλεψίμια, Καλού ως και το Σωρό

Προς Πανοσιωτάτω Καθηγουμένω της Ιεράς Μονής Χαλέπας

Κυρίω Κυρίω Γερασίμω. Πανοσιώτατε Άγιε

αναγγέλομεν υμίν σήμερον δια της παρούσης μας εις την υμετέρα πανοσιώτητά σας ως και εις τους επιλοίπους αδελφούς καπεταναίους τε και λοιπούς αδελφούς ότι σήμερον ο εξ Ηρακλείου στρατός ο στρατοπεδευμένος εις θέσιν  Σταυράκια καθώς ως γνωστόν σας έκαμα διαμφισβήτησιν μεγίστην δια να καταλάβη  την θέσιν του Αγίου Μύρωνος πλην δεν ηξιώθη όθεν έδωκεν εγγύησιν εντός τριών ημερών δεν εγκαταλήψη ταύτην την θέσιν θα κτυπηθούμεν συγχρόνως δε ελάβομεν και προκήρυξιν της Γενικής Συνελεύσεως των Κρητών δια της οποίας  αποφασίστηκε ο υπέρ πάντων και πατρίδος ιερός αγών είτε πλέον τα  ψέματα έπαυσαν.

Παρακαλούμεν λοιπόν την πανοσιώτητά σας να λάβητε όλους τους πλησίον σας  χριστιανούς ωπλισμένους και αόπλους και να έλθητε εδώ την δευτέραν με όλους εδώ  και με την ετοιμασίαν σας και να ειδοποιήσηται και την επίλοιπον επαρχίαν έως τα  Μουρτζανά.

Με το θάρρος μένομεν και θέλομεν να παρουσιασθήτε ως σας γράφομεν

Σας ασπαζόμεθα εγκαρδίως

Εν Αγίω Μάμαντι τη 20 Αυγούστου 1866».

Είναι γνωστό ότι οι Αρχηγοί έδιδαν εντολή στον γραμματέα τους να συντάσσει τα έγγραφα και στη συνέχεια αφού τα διάβαζαν, τα υπέγραφαν κάνοντας τις απαραίτητες διορθώσεις. Το παραπάνω έγγραφο είναι χειρόγραφο του Πυρπολητή Εμμανουήλ Σκουλά, όπου ο ίδιος το συντάσσει και υπογράφει δεξιά, κάτω από την  υπογραφή του αδελφού του Μιχαήλ, τονίζοντας την ιδιότητα του Γραμματέα. Το παρουσιάζουμε, εστιάζοντας σε μια φράση του επιστολογράφου Μανόλη Σκουλά, ώστε να καταδειχθεί ο χαρακτήρας του αγωνιστή, το ήθος και τα συναισθήματά του. Με τη φράση :  

…αποφασίστηκε ο υπέρ πάντων και πατρίδος ιερός αγών είτε πλέον τα ψέματα  έπαυσαν…, ο πυρπολητής της Μονής Αρκαδίου φανερώνει τον απίστευτο πόθο του για λευτεριά και την ανυπομονησία του να μπει στη φωτιά της μάχης για την επίτευξη του ιερού σκοπού. Σ’αυτόν τον αγώνα ζητά απ’όλους συμμετοχή και πίστη.

Τα ψέματα λοιπόν τελείωσαν. Αυτά γράφει και αυτός ήταν ο Μανόλης Σκουλάς. Ένας αγωνιστής που επιζητούσε τη λευτεριά της Κρήτης, όπως έγραφε και στα τετράδιά του που διασώθηκαν τη φράση :

…εις Κρήτην πάσαν Ελευθερίαν…                                                                                                                                                                                  

Κυρίες και κύριοι, θα κλείσω με τις φράσεις του αγαπημένου καθηγητή Απόστολου Παπαϊωάννου, που μελέτησε, ανακάλυψε και κατέγραψε τα τεκμήρια για τον πυρπολητή του Αρκαδίου, τον Εμμανουήλ Αναγνώστου Σκουλά.

Λέει ο καθηγητής ότι :

Τα ιστορικά γεγονότα είναι μοναδικά και αμείλικτα. Μπορεί να παραποιούνται, να πλαστογραφούνται, να λογοκρίνονται, να διαστρεβλώνονται, να παραχαράσσονται ή να αλλοιώνονται, πάντοτε όμως είναι αδιαπραγμάτευτα και πάντοτε αποκαλύπτονται.