Το ιστορικό της ημέρας ανέπτυξε στην πλατεία Αρμί, η Έφη Χατζάκη, διευθύντρια του Δημοτικού σχολείου Ανωγείων. Αναλυτικά η ομιλία της έχει ως εξής:

Αιδεσιμότατοι, κ. Δήμαρχε, κ.κ. αντιδήμαρχοι, κ. Πρόεδρε του Δημοτικού Συμβουλίου. κ.κ. εκπρόσωποι αρχών κα φορέων, κυρίες και κύριοι

Σήμερα πανηγυρίζουμε για άλλη μια φορά ένα σταθμό της νεώτερης ιστορίας μας, το θαύμα του «40». Είναι η εποποιία που έγραψαν πάνω εκεί στις Πίνδου τις κορφές τα άξια παλικάρια της πατρίδας μας που ήταν γεννημένα και θρεμμένα μέσα  στα  ψηλά ιδανικά της φυλής μας. Είναι το ασύγκριτο το μοναδικό «ΟΧΙ» που δείχνει όλο το θάρρος και τη δύναμη της φυλής μας, όλη την τόλμη και την υπηρηφάνεια που κρύβει μέσα της η ελληνική ψυχή.

Ήταν ένα μεγαλούργημα η γιγαντομαχία του Σαράντα αφού μια χούφτα Έλληνες με τα ελάχιστα εφόδιά τους τόλμησαν να ορθώσουν ανάστημα και να αντισταθούν στις σιδερόφραχτες στρατιές, άρτια εξοπλισμένων κρατών.

Ας ανατρέξουμε όμως στα χρόνια εκείνα που η σκιά του πολέμου πλανιέται απειλητική στον ορίζοντα των κρατών, κάπου στο τέλος της τρίτης δεκαετηρίδας του 1900. Στην Ευρώπη επικρατεί βαριά και πνιχτική ατμόσφαιρα. Ο πανίσχυρος άξονας, θηρίο φοβερό συσπειρώνεται και απειλεί να καταπιεί την ανθρωπότητα. Γρήγορα ο πόλεμος αρχίζει. Τρόμος, απόγνωση και αγωνία βασιλεύει παντού. Το ένα μετά το άλλο τα κράτη υποκύπτουν σχεδόν χωρίς αντίσταση.

 Ο Μουσολίνι παλιός εχθρός της πατρίδας μας, τη θεωρεί εύκολη λεία και τρέχει να προλάβει το σύμμαχό του Χίτλερ για να την κατακτήσει. Θέλει να εκδικηθεί, γιατί  κι εκείνος χωρίς να τον λογαριάσει, κατέλαβε την Ρουμανία. Να καταλάβει λοιπόν κι αυτός την Ελλάδα, χωρίς να ξέρει τίποτα ο Χίτλερ.

Έτσι με μεγάλη αυθάδεια ζητά με τον πρεσβευτή του, την αξέχαστη εκείνη αυγή της 28ης Οκτωβρίου, να του παραδοθεί η Ελλάδα.

Πώς ήταν δυνατόν τα παιδιά της να δεχτούν τέτοια προσβολή; Όχι, απάντησε ο τότε πρωθυπουργός της Ελλάδας, Όχι, με ένα στόμα  λέει ολόκληρη η ελληνική φυλή και ξεσηκώνεται.

Ετοιμάζονται, τρέχουν να προλάβουν, να βάλουν τα στήθη τους εμπόδιο στην επιδρομή του καταχτητή.

Έτσι, τραγουδώντας τα ελληνικά νιάτα άφησαν σπίτι, μάνα ,γυναίκα και αδερφές και έφτασαν εκεί στις άγριες κορφές του Γράμμου και του Βίτσι και έγιναν οι ήρωες μιας συγκλονιστικής και αλησμόνητης περιπέτειας. Εκεί στους βράχους και τις ράχες των Ηπειρωτικών βουνών γράφτηκε μια ολόχρυση σελίδα της ελληνικής ιστορίας.

Ανάμεσά τους, στις πλαγιές και τις χαράδρες της Βόρειας Ηπείρου πολεμούσαν με αυτοθυσία δεκάδες συμπατριώτες μας, Ανωγειανοί. Δεκαεννέα είναι οι νεκροί του μετώπου και σεβαστός ο αριθμός των τραυματιών.

Οι μικροί, οι ασήμαντοι, οι ελάχιστοι κατά τους αντιπάλους τους, έγιναν τα θεριά τα φοβερά, η φωτιά και η καταιγίδα, ο όλεθρος και η καταστροφή που διέλυσε στρατούς και εξουθένωσε μια ολόκληρη αυτοκρατορία.

 Όλος ο κόσμος μιλάει για τη δοξασμένη τούτη γωνιά του πλανήτη και τους άξιους υπερασπιστές της. Τα συγχαρητήρια και οι ευχαριστίες φτάνουν από παντού.

Ο ίδιος ο Χίτλερ, αργότερα, ομολογούσε; « Εξ όλων των αντιπάλων, οίτινες μας αντιμετώπισαν, μόνον ο Έλλην στρατιώτης επολέμησε με παράτολμον θάρρος και υψίστην  περιφρόνησιν προς του θάνατον. Δεν εσυνθηκολόγει παρά μόνον όταν πάσα περαιτέρω αντίστασις απέβαινε αδύνατος και απολύτως ματαία»

Και δεν είχαν  να αντιμετωπίσουν μόνο τις σφαίρες, τα κανόνια και τις οβίδες. Χειμώνας βαρύς τους βρήκε, με ελάχιστα εφόδια στις παγωμένες κορφές της Ηπείρου. Το χιόνι σκεπάζει τα πάντα. Ο ανεφοδιασμός πολλές φορές είναι αδύνατος. Οι Ηπειρώτισσες, άξιες κόρες της Τζαβέλαινας, μεταφέρουν στη ράχη τους, εφόδια απαραίτητα , εκεί που ούτε ζώα δεν είναι δυνατόν να προχωρήσουν.

Τεράστιες είναι οι καταστροφές στις τάξεις του εχθρού. Ο ενθουσιασμός των Ιταλών σπάζει και διαλύεται μπροστά στο θάρρος και την ανδρεία των Ελλήνων. Οι διοικητές της Ιταλικής στρατιάς αλλάζουν συνεχώς. Τέλος ο ίδιος ο Ντούτσε επισκέπτεται το μέτωπο. Δεν πιστεύει  σε αυτά που γίνονται. Είναι δυνατόν τον άρτιο στρατό του να σταματήσει η φούχτα αυτή των ανθρώπων; Ο εγωισμός του δεν ανέχεται αυτή την προσβολή. Αλλά διαπιστώνει ότι οι αντίπαλοί του δεν είναι άνθρωποι είναι υπεράνθρωποι.

Η Γαλλία των πενήντα εκατομμυρίων αντιστάθηκε μόνο ένα μήνα, η Πολωνία των τριάντα εκατομμυρίων, άντεξε μόνο 15 μέρες και η Ελλάδα των επτά εκατομμυρίων, πολέμησε γενναία εξίμισυ  μήνες.

 Τώρα όμως έχουν να αντιμετωπίσουν δυνάμεις ανυπολόγιστες. Δύο στρατιές ενωμένες τους πολεμούν. Τα φοβερά γερμανικά στούκας σπέρνουν τον όλεθρο και την καταστροφή στις μεγάλες ελληνικές πόλεις. Δεν είναι δυνατόν να αντέξουν περισσότερο. Το μέτωπο καταρρέει. Οι εχθροί πατούν τα άγια και αιματοβαμμένα χώματα της πατρίδας μας ,τον αξέχαστο εκείνο Απρίλη του 41.

Η Κρήτη, πάντα παρούσα στους εθνικούς αγώνες, συνέδεσε αυτή τη φορά το όνομά της με το τελευταίο στάδιο της αντίστασης απέναντι στους Ναζί εισβολείς, όταν η υπόλοιπη Ελλάδα στέναζε ήδη κάτω από την πίεση και τον καταναγκασμό των κατακτητών. Η Μάχη της Κρήτης ξεκίνησε από το πρωινό της 20ης Μαΐου 1941, όταν άρχισε η από αέρος απόβαση Γερμανών αλεξιπτωτιστών στο νησί με την κωδική ονομασία «Επιχείρηση Ερμής», και ολοκληρώθηκε την 1η Μαΐου 1941. Επί δέκα μέρες οι Κρήτες και οι λοιποί Έλληνες αγωνιστές, με τη συνδρομή και των συμμάχων Άγγλων, Αυστραλών και Νεοζηλανδών πρόβαλαν γενναία και μέχρις εσχάτων αντίσταση στους Γερμανοϊταλούς κατακτητές και μολονότι τελικά έχασαν τη μάχη, κατάφεραν να τους προκαλέσουν βαριά πλήγματα στο πολεμικό τους υλικό και σοβαρές απώλειες στο έμψυχο δυναμικό, για τις οποίες δεν ήταν προετοιμασμένοι.

Πριν την Μάχη της Κρήτης οι κάτοικοι των Ανωγείων έστησαν πέτρες στο οροπέδιο της Νίδας για να εμποδίσουν γερμανικά αεροπλάνα και αλεξιπτωτιστές να προσγειωθούν, ενώ αργότερα ένοπλες ομάδες Ανωγειανών ανταρτών συμμετείχαν στην μάχη, πολεμώντας στο Ηράκλειο και το Ρέθυμνο.

 Μετά την πτώση της Κρήτης, και για τέσσερα χρόνια οι Ανωγειανοί μεταξύ των πρώτων, στον νέο υπέρ πάντων αγώνα, μετατρέπουν το χωριό σε ζεστή φωλιά, όπου βρίσκουν προστασία και φροντίδα όσοι καταδιώκονταν.  Φιλοξενούν και φυγαδεύουν μεγάλο αριθμό Αυστραλών και Νεοζηλανδών. Συγκροτούν ένοπλες ανταρτικές ομάδες που δρουν στην περιοχή του Ψηλορείτη  σε  όλη τη διάρκεια της κατοχής και προσφέρουν ανεκτίμητες υπηρεσίες στον αγώνα. Το αποκορύφωμα της ανωγειανής αντίστασης ήρθε στις 7 Αυγούστου 1944, με τη Μάχη στο Σφακάκι όπου οι Ανωγειανοί απελευθέρωσαν 98 γυναικόπαιδα σε μια από τις αρτιότερες επιχειρήσεις του Β’ Παγκοσμίου πολέμου και στις 8 Αυγούστου του 1944 όταν ομάδα ανδρών προέβη στο σαμποτάζ της Δαμάστας, σκοτώνοντας περίπου 35 Γερμανούς στρατιώτες και καταστρέφοντας ένα τεθωρακισμένο όχημα.

Τα Ανώγεια, έχοντας ήδη στη βαριά τους ιστορία την τραγική εμπειρία δύο ολοκαυτωμάτων το 1822 και το 1867, ήρθε η ώρα να αντιμετωπίσουν και ένα τρίτο.

Όταν ο Γερμανός διοικητής της Κρήτης Μύλλερ, ο οποίος πρωτύτερα είχε διατάξει και το ολοκαύτωμα της Βιάννου, πληροφορήθηκε τα συμβάντα, αντέδρασε με την αναμενόμενη αγριότητα. Στις 13 Αυγούστου 1944, Γερμανοί στρατιώτες περικύκλωσαν τα Ανώγεια. Οι μάχιμοι άνδρες, ειδοποιημένοι εγκαίρως, κατάφεραν να γλιτώσουν καταφεύγοντας στις βουνοκορφές του Ψηλορείτη, αλλά περίπου 2500 γυναίκες και παιδιά εκτοπίστηκαν σε γειτονικές περιοχές, 25 άτομα, μεταξύ των οποίων ασθενείς, ηλικιωμένοι και ανάπηροι, που αρνήθηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους εκτελέστηκαν, ενώ από τα 940 περίπου σπίτια του χωριού δε σώθηκε ακέραιο ούτε ένα. Επιπλέον, καταστράφηκε το καινούριο σχολείο, οι εκκλησίες μετατράπηκαν σε στάβλους, τα μιτάτα ισοπεδώθηκαν και όλα τα υπάρχοντα των Ανωγειανών κατασχέθηκαν σε μια λεηλασία που διήρκεσε συνολικά 23 μέρες μέχρι τις αρχές Σεπτέμβρη. Παρόλη την καταστροφή, το ηθικό των ανθρώπων δεν κάμφθηκε. Μετά τον πρώτο καιρό, κατά τον οποίο οι Ανωγειανοί επιβίωσαν χάρη στην αλληλεγγύη των γειτονικών περιοχών, επέστρεψαν στον τόπο τους και ανέστησαν το χωριό τους από την αρχή για άλλη μια φορά.

Είναι ανυπολόγιστες οι υπηρεσίες που πρόσφεραν οι θυσίες των Ελλήνων στην πρόοδο και τον πολιτισμό. Πρώτα από όλα βροντοφώναξαν στη φοβισμένη οικουμένη της εποχής εκείνης ότι η νίκη δεν ανήκει στα κανόνια και στα αεροπλάνα αλλά σε εκείνους που μάχονται να υπερασπίσουν την πατρίδα και τη λευτεριά.

Ακόμη στο διάστημα αυτό των εξίμισυ μηνών οι μεγάλες δυνάμεις μπόρεσαν να αναδιοργανωθούν, να συμπληρώσουν ελλείψεις και περισσότερο να αποκτήσουν το απαραίτητο θάρρος και έτοιμοι πια να πολεμήσουν τον κοινό εχθρό.. Μπορούμε αδίσταχτα να πούμε ότι η ελληνική θυσία υπήρξε το πρώτο χτύπημα στη ναζιστική αλαζονεία. Γιατί αν οι Έλληνες δεν σταματούσαν την ορμή τους,  η όψη του κόσμου θα ήταν σήμερα διαφορετική.

Αν οι λαοί είναι σήμερα ελεύθεροι από τη ναζιστική τυραννία, αν η ανθρωπότητα είναι υπερήφανη για την πρόοδο και τον πολιτισμό  αυτό κατά πολύ οφείλεται στη φούχτα αυτή των Ελλήνων με τις μεγάλες παραδόσεις, τα υψηλά ιδανικά και τις αγνές επιδιώξεις.

              ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ! ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ!