Του Γιώργη Σκουλά

Η Πύλη, από τις πρώτες αυτές μάχες και αψιμαχίες, σε Ηράκλειο και Χανιά, αλλά και την συνολική κινητοποίηση του Κρητικού λαού, αντιλαμβάνεται, ότι η κατάσταση στην Κρήτη δεν είναι όπως ακριβώς της την περιέγραφε, ο Ισμαήλ Πασάς με τους αποστόλους του, αλλά ότι τείνει να γίνει εκτός ελέγχου.
Αποφασίζει να στείλει στην Κρήτη, τον έμπειρο περί τα Κρητικά, Μουσταφά Ναϋλή Πασά. Ο Μουσταφά ή αλλιώς ο «σφαγέας της Κρήτης», όπως τον αποκαλούσαν οι Κρητικοί, είχε θητεύσει επί τριάντα χρόνια περίπου στο νησί. Νεαρός αξιωματικός συμμετείχε στο έγκλημα του Μελιδονίου, ενώ ανέλαβε γενικός διοικητής Κρήτης επί Αιγυπτιοκρατίας. Κατά το κίνημα των Μουρνιών, το 1833 διέταξε το ιππικό του να διαλύσει βίαια την συγκέντρωση στις Μουρνιές, τσαλαπατώντας το πλήθος που είχε συγκεντρωθεί.
Εκτέλεσε την διαταγή του Μοχάμεντ Άλι της Αιγύπτου και αποκεφάλισε ογδόντα τρεις πρόκριτους σε όλη την Κρήτη, ενώ έπνιξε στο αίμα την επανάσταση του 1841. Τέλη της δεκαετίας του 1850 αποχώρησε από την Κρήτη καθώς κατέλαβε την θέση του Μεγάλου Βεζύρη. Τώρα επέστρεφε για να τελειώσει το έργο του.
Πρώτη κίνηση του Μουσταφά ήταν η απόλυση και αποπομπή του Ισμαήλ Πασά. Στην συνέχεια απευθύνει προκήρυξη στον Κρητικό λαό ζητώντας του, να καταθέσει τα όπλα.
ΚΡΗΤΕΣ!
Η Αυτού Μεγαλειότης ο Σουλτάνος, ο Σεβαστός όλων ημών Βασιλεύς, μ’ έστειλε με πληρεξουσιότητα διά να σας δώσω να εννοήσετε τας γενναίας διαθέσεις Του, και να λάβω γνώσιν των νομίμων αναγκών σας.

Διαμείνας εν τη νήσω Κρήτη υπέρ τους τριάκοντα χρόνους, την εθεώρησα ως δευτέραν πατρίδα μου, και δεν έλλειψα ποτέ να επαινώ και να εκτιμώ την πίστιν και την υποταγήν του λαού αυτής εις το Βασίλειον μας. Είναι λοιπόν φυσικόν διά εμέ να επιθυμώ την αύξησιν της ησυχίας και ευημερίας της, ως και να θέλω ίνα πραγματοποιηθή εντελώς διά των χειρών μου η αποδεδειγμένη αγαθή διάθεσις της Αυτού Μεγαλειότητος. Ώστε, εις το γήρας μου τούτο, εθεώρησα την εντολήν αυτήν ως τιμήν μου, και ήλθον με μεγάλην ευχαρίστησιν και εμπιστοσύνην.
Ανέφερον εις την Αυτού Μεγαλειότητα όλην την αφοσίωσιν και την ευπείθειάν σας, εις αυτήν, και ότι η παρούσα κατάστασις προήλθε, χωρίς άλλο, από τινά κακήν συνεννόησιν, ότι δε εγώ ήθελον σας ιδεί και πληροφορηθή περί όλων όσα συνέβησαν και καθυποβάλει την αλήθειαν.
Πεπεισμένος δε ότι δε θα με διαψεύσητε, εθεώρησα χρέος φιλικόν προς υμάς να καλομαρτυρήσω υπέρ υμών.
ΚΡΗΤΕΣ.
Εκ μέρους του Σεβαστού Κυρίου μας είναι όλως ανοικτή δι’ ημάς η θύρα της διακαιοσύνης, είμαι έτοιμος ν’ ακούσως τας δικαίας αιτήσεις σας, και με πλήρη εμπιστοσύνην να έλθετε προς με. 
Η πρόοδος και η ευκολία του εμπορίου και της γεωργίας, η τακτοποίησις του αντικειμένου της κοινής εκπαιδεύσεως, και η συμπλήρωσις των εχεγγύων των κοινωνικών δικαίων και της προσωπικής ασφαλείας, είναι η μεγαλυτέρα έφεσις της Αυτού Μεγαλειότητος. Επί τούτων λοιπόν μη αμφιβάλλητε διόλου ότι θα εύρητε εκ μέρους μου βοήθειαν εντελή.
Ιδών δε και με τους οφθαλμούς μου ότι ένεκα της δυσπιστίας, την οποίαν έσπειραν μερικοί εμπαθείς μεταξύ του λαού, το εμπόριον και η γεωργία της Νήσου τόσους μήνας έκαμαν στάσιν, πλήθος λαού ηναγκάσθη ν’ αφήση τα χωρία και τας οικίας του και ούτω κατεστράφη, θεωρώ χρέος μου να σας φανερώσω την οποίαν εκ τούτων ησθάνθη βαθείαν λύπην ο Βασιλεύς και Κύριός μας.
Ενόσω είναι ακόμη καιρός κάμετε να λησμονηθούν τα δυσάρεστα πράγματα όπου διεπράχθησαν εναντίον της καθεστηκυίας Αρχής, πράγματα προελθόντα από ιδιαίτερα πάθη τινών εξ υμών, από απάτην ψευδών και ανυπάρκτων υποσχέσεων, ή από φόβους γεννηθέντας από τας απειλάς των στασιαστών, και ούτω να εξασφαλίσητε την ευρυχίαν και την ασφάλειαν όλων μας.
ΚΡΗΤΕΣ!
Μη χάσητε αυτήν την ευκαιρίαν και μη διακινδυνεύσητε την πατρίδα σας και τους συμπατριώτας σας. Οι περισσότεροι και ίσως όλοι από εκείνους όπου με τοιαύτας ψευδείς υποσχέσεις προσπαθούν να σας απατήσουν, είναι ξένοι, Κρήτας ονομάζοντες εαυτούς, όπου κατοικούν έξω και θέλουν να ωφεληθούν από την ανησυχίαν σας. Επειδή δε αυτοί δεν θα γίνουν συμμέτοχοι της δυστυχίας, η δε διατήρησις της ησυχίας σας είναι ενάντια των στασιαστικών σχεδίων των, θέλουν να διατηρούν πάντοτε την ανησυχίαν μεταξύ σας διά να σας μεταχειρίζωνται ως όργανον διά τα ιδιαίτερα σύμφεροντά των.
Σας υπενθυμίζω λοιπόν πατρικώς και φιλικώς ότι ούτε αι υποσχέσεις ούτε αι απειλαί των έχων σώμα, και όταν σκεφθήτε καλώς θα εννοήσητε ότι οι μεγαλύτεροι εχθροί σας είναι αυτοί οι άνθρωποι, οι οποίοι με ψεύδη και δολιότητας διαστρέφουν τον νουν σας, και όχι μόνον σας απομακρύνουν από το εμπόριον, την γεωργίαν και τας τέχνας σας, αλλά και προσπαθούν να σας εμβάλλουν εις περιστάσεις, των οποίων το τέλος είναι κακόν διά σας.
Εάν δώσητε ακοήν εις αυτά τα ψεύδη και τας εισηγήσεις και να αποδώσητε πραγματικότητα, σας διαβεβαιώ ισχυρώς ότι πολύ γρήγορα θα το μετανοήσητε, και θα επικυρώσητε την αλήθειαν των συμβουλών μου. Διότι η Αυτοκρατορική Κυβέρνησις δεν δύναται να επιτρέψη κατ’ ουδένα τρόπον την παράτασιν της τωρινής καταστάσεως, αφανιζούσης τόσον λαόν, και είναι βέβαιον ότι δεν θα αποφύγη να παιδεύση εκείνους, οι οποίοι θα επιμένουν εις την αντίστασίν των, και να ελευθερώση τον πιστόν λαόν από τας καταθλιπτικάς χειράς των.
Ιδού λοιπόν κατά την οριστικήν διαταγήν του Μεγαλειοτάτου Βασιλέως μας, και κατά την εγκάρδιον αγάπην την οποίαν τρέφω διά αυτόν τον τόπον, σας κάμνω αυτάς τας συμβουλάς και ελπίζω ότι θα σπεύσητε να ωφεληθήτε από αυτό το υψηλόν τεκμήριον της Αυτοκρατορικής ευσπλαχνίας και ότι γρήγορα θα έλθητε πλησίον μου διά να προσπαθήσητε να σβήσητε εκείνα όπου έγιναν, και ότι δεν θα θελήσητε, διά ματαίας επιμονής, να ρίψητε τα άτομά σας εις διαφόρους ζημίας.
Δεν δύναμαι να περιμένω παρά πέντε ημέρας ακόμη από της σήμερον, διά να ιδώ την εντύπωσιν την οποίαν θα σας κάμουν αυταί αι φιλικαί συμβουλαί μου. Αν δε εις το διάστημα αυτό δεν έλθητε, τότε θα λάβω τα αναγκαία μέτρα διά να επαναφέρω την ησυχίαν της Νήσου, και διά να προφυλάξω την ζωήν, τιμήν και περιουσίαν του ευπειθούς λαού.
Χανιά 4 Τζεμαζιέλ Εβέλ 1283. (2 Σεπτεμβρίου 1866).
Ο Πληρεξούσιος
ΜΟΥΣΤΑΦΑ ΝΑΥΛΗ ΠΑΣΑΣ

Παρ’ όλες όμως τις «πατρικές» συμβουλές του Μουσταφά Πασά, φαίνεται ότι ο κύβος είχε ριφθεί και το ποτάμι δεν μπορούσε να γυρίσει πλέον πίσω. Έτσι η Κεντρική Επιτροπή, με δημόσια προκήρυξή της του απαντά:
Προς ΑΠΑΝΤΑ ΤΟΝ ΛΑΟΝ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ
Γενναίοι Πατριώται!
Οι άνθρωποι εκείνοι οι οποίοι επί τριάκοντα ολόκληρα έτη ετυράννησαν την Πατρίδα μας, και εκρέμασαν εις τα δένδρα τους μάρτυρας της ελευθερίας της, ο τύραννος εκείνος, Μουσταφά Πασάς λεγόμενος, ήλθε και πάλιν εις την Κρήτην, απεσταλμένος, λέγει του Σουλτάνου, διά να μας υποτάξη αύθις υπό τον ζυγόν.
Γνωρίζοντες ακριβώς το κοινόν φρόνημα του τόπου, και βέβαιοι όντες περί των ευγενών αισθημάτων, κρίνομεν όλως περιττόν πάσαν συμβουλήν, αποτεινομένην εις τον πατριωτικόν χαρακτήρα σας. Το σύνθημα «Ένωσις ή Θάνατος», το οποίον άπασα η Κρήτη ανεκήρυξε, δίδει την πρέπουσαν απάντησιν εις τα Χαλκία, διά των οποίων ζητεί πάλιν ο τύραννος να μας γελάση. Πριν ακόμη αρχίσωμεν τον πόλεμον, η Ευρώπη εσκέπτετο διά την Ένωσιν της Κρήτης μετά της Ελλάδος, ο δε Σουλτάνος θαρρεί ότι είμεθα ζώα και θέλει να μας χαλινώση.
Διά του κρότου των πυροβόλων και των τροπαίων της νίκης απαντήσατε, ως μέχρι τούδε, εις τον τύραννον, ότι δεν είσθε ραγιάδες του, αλλά Έλληνες ελεύθεροι, πατρίδα έχοντες την Ελλάδα, και Βασιλέα τον Γεώργιον Α΄, Βασιλέα των Ελλήνων. Ο δε δίκαιος Θεός θα ευλογήση τον αγώνα μας.
Εν Κάμποις της Κυδωνίας τη 7 7βρίου 1866.

Η Γενική Συνέλευση των Κρητών, μπρος στις βαρβαρότητες αυτές των Τούρκων, εκδίδει προκήρυξη προς τον Κρητικό λαό. Έχω πει πολλές φορές ότι στην Κρήτη το 1866 – 69, διεξήχθη ένας πόλεμος μεταξύ του πολιτισμού και της βαρβαρότητας. Δυστυχώς, τα συμφέροντα, πάνω από όλα της Αγγλίας, έχρισαν νικητή την βαρβαρότητα.
Λαέ της Κρήτης!
Ο εχθρός βαρβάρως φερόμενος, όπου διαβεί κατακαίει τα χωρία και βεβηλώνει τους ιερούς ναούς και άλλα πολλά απανθρώπως διαπράττει κακά εν τη απογνώσει του. Τούτο αντί να μας λυπή, πρέπει μάλιστα να μας ευχαριστή διότι, διά της βαρβάρου, και θηριώδους ταύτης πράξεως δεικνύεται και εις τον Έξω Κόσμον, ότι οι Οθωμανοί μ’ όλας τας προσπαθείας της Ευρώπης είναι αδύνατον να μορφωθούν και να γίνουν άνθρωποι.
Συ όμως λαέ της Κρήτης! Διά να δείξης εις όλας τας Χριστιανικάς Δυνάμεις, ότι είσθε άνθρωποι της προόδου, λαός ο οποίος αδίκως καταπιέζεσαι και κατατυραννείσαι υπό τον ξένον ζυγόν, πρέπει να απέχεις από τας τοιαύτας βαρβάρους και απανθρώπους πράξεις.
Ανάγκη να σέβεσαι τας ιδιοκτησίας των Οθωμανών , καθώς και τας των Χριστιανών, όχι μόνον τας ακινήτους αλλά και τας κινητάς, έχων πάντοτε υπ’ όψιν το ευαγγελικόν ρητόν «ο συ μισείς ετέρω μη ποιήσεις».
Τους τυχόν αιχμαλωτιζομένους εν ταις μάχαις Οθωμανούς, είτε τακτικούς είτε ατάκτους, δεν πρέπει κατ’ ουδένα τρόπον να φονεύης, αλλά φιλανθρώπως να περιποιήσαι και περιθάλπης, διότι «η τύχη κοινή και το μέλλον αόρατον», και οι ημέτεροι δύνανται εν ταις μάχαις να συλληφθούν και χρειάζεται η ανταλλαγή.
Λαέ της Κρήτης! Κατάδειξον εις τους ισχυρούς της γης ως μέχρι τούδε, ότι ήρες τα όπλα, διά μόνην την ελευθερίαν σου και την μετά της μητρός Ελλάδος ένωσίν σου, ο δε Παντοδύναμος θα εκπληρώση την ευχήν σου.
Εν Κάμποις 7 Σεπτεμβρίου 1866.
(Τ.Σ.) Η ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΙΣ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ.

Από τα έγγραφα της Επανάστασης συνάγεται ότι η πολιτική εκπροσώπηση της Κρήτης κατά την επανάσταση κρατήθηκε σε πάρα πολύ υψηλό επίπεδο, τόσο όσο ως προς την ποιότητα των κειμένων, όσο και επί της ουσίας των γραφομένων.
Εδώ θα πρέπει να πούμε, ότι η Κρήτη του 1866, καμιά σχέση δεν είχε, από άποψη παιδείας, με την Κρήτη του 1821, όπου οι εγγράμματοι Κρήτες ήταν ελάχιστοι. Μετά όμως την ίδρυση του Ελληνικού κράτους, οι Κρήτες που προσφυγοποιήθηκαν στην Ελλάδα άρχισαν να σπουδάζουν τα παιδιά τους, και πολλοί Κρήτες πήγαν για σπουδές από την Κρήτη στην Ελλάδα. Έτσι, βλέπουμε κατά την επανάσταση του 1866 η Κρήτη, να διαθέτει πλειάδα εγγράμματων, οι οποίοι κράτησαν σε πολύ υψηλό επίπεδο την πολιτική της εκπροσώπηση.
Χαρακτηριστικά αναφέρω, τον Λεωνίδα Γεωργιάδη ή Λόγιο, που διετέλεσε γραμματέας της Γενικής Συνέλευσης και αργότερα της Κυβέρνησης της Κρήτης, ο οποίος ήταν δικηγόρος. Τις θέσεις αυτές τις στελέχωσαν οι νέοι εκείνοι, οι οποίοι δημιούργησαν και το «Μοναστηριακό ζήτημα». Σημαντικό ρόλο στην πολιτική εκπροσώπηση της Κρήτης, έπαιξε και η λεγόμενη «Συντροφιά του Βραχασίου».
Το φθινόπωρο επίσης του 1866, άρχισαν να κατέρχονται στην Κρήτη, Έλληνες αξιωματικοί και εθελοντές για να συμμετάσχουν στον αγώνα. Πρώτος κατεβαίνει, ο Πάνος Κορωναίος, και ακολουθούν, ο Ιωάννης Ζυμβρακάκης, ο Χρήστος Βυζάντιος, ο Χρήστος Σολιώτης κά..
Επιπλέον, με απόφαση που λαμβάνει η Γενική Συνέλευση τον Νοέμβριο του 1866, δηλώνουν προσποιητή υποταγή οι επαρχίες του Λασιθίου, καθώς κρίθηκε, ότι δεν ήταν ακόμη επαρκώς προετοιμασμένες ώστε να αντιμετωπίσουν τον Τουρκικό στρατό, αλλά και να προστατεύσουν τον άμαχο πληθυσμό από τις σφαγές και ωμότητες των Τούρκων. Η επανάσταση στο Λασίθι, με απόφαση της Γεν. Συνέλευσης, αναζωογονήθικε το Μάιο του 1867, και αυτός υπήρξε και ο λόγος της εισβολής του Ομέρ στο Οροπέδιο.
Τα πολεμικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στην Κρήτη, από τον Σεπτέμβριο του 1866 έως και την πολιορκία του Αρκαδίου, τα βλέπουμε αποτυπωμένα στα διάφορα έγγραφα της εποχής.

ΕΚ ΡΕΘΥΜΝΗΣ την 15 7βρίου 1866 (ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ).
Από την πρωΐαν εξήλθαν της πόλεώς μας ως δισχίλιοι, και καταλαβόντες τα χωρία, Ατσιπόπουλον και Πρινέ διευθύνοντο εις το χωρίον Γεράνι, όπως και αυτά λαφυραγωγήσουσιν. Εις τα Γερανιώτικα συνηντήθησαν μετά των ημετέρων και συνεκροτήθη μάχη πεισματώδης.
Μετ’ ολίγην ώραν ηναγκάσθησαν οι οθωμανοί να οπισθοχωρήσωσιν· αλλά οι χριστιανοί τους κατεδίωξαν και τους εξέβαλον από το χωρίον Πρινέ εν ω συλλαβόντες πολλούς οθωμανούς οίτινες καίπερ εις χείρας των χριστιανών ευρισκόμενοι, ηθέλησαν να μεταχειρισθώσιν επίθεσιν κατ’ αυτών, και τους ηνάγκασαν να τους φονεύσωσιν. Επίσης τους εξέβαλον και από το Ατσιπόπουλον εκδιώξαντες αυτούς έως το αντίπεραν μέρος. Εκεί επρόφθασε επικουρία εις τους οθωμανούς, άτακτοι στρατιώται και εν τάγμα τακτικού στρατού με τινά τηλεβόλα. Και όμως δεν ηδυνήθησαν ουδέ βήμα να εκτοπίσωσι τους χριστιανούς.
Την ιδίαν ημέραν, Σάββατον (17), ώραν, 3:30 μ.μ., κατερχόμενοι οι χριστιανοί εις τον Βρύσιναν προεκάλεσαν τους οθωμανούς εις μάχην, αλλ’ οι οθωμανοί καίπερ πολυπληθέστεροι, ηναγκάσθησαν να οπισθοχωρήσωσιν· οι χριστιανοί όμως τους κατεδίωξαν πάλιν και ήθελον τους κάμει μεγίστην ζημίαν και φθοράν, εάν δεν έσπευδον εις βοήθειάν των όσοι πιστοί τακτικοί και άτακτοι με τηλεβόλα· αλλά πάλιν δεν ηδυνήθησαν να απαλαχθώσιν από την δυσχέρειαν και αμηχανίαν και μόνη η επελθούσα νυξ τους απήλαξεν από της καταστροφής των, διότι η μάχη διήρκεσε μέχρι της 7:30 μ.μ.. Τα σχολεία μας και τα κελιά της εκκλησίας εγένοντο νοσοκομεία διά τους τραυματίας.
Την 18ην κατέπλευσεν οθωμανικόν ατμόπλοιον, κομίζον πεντακοσίας αιγυπτίους στρατιώτας, αλλά τι θα κάμουν πεντακόσιοι στρατιώται!

ΕΞ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ Κρήτης την 19 7βρίου 1866.
Σπουδαίαι μάχαι ενταύθα δεν συνεκροτήθησαν, διότι οι Τούρκοι ούτε οι τακτικοί ούτε οι άτακτοι πλησιάζουν εις τα ελληνικά στρατόπεδα· πορεύονται δε μόνον προς τα κενά μέρη της πεδιάδος, Τεμένους και Μονοφατσίου και λεηλατούσι και σφάζουσιν όσους εύρωσιν αόπλους γέροντας, γυναίκας και παιδία. Αλλά πολύ ενθαρρυθέντες διά το κενόν των πεδινών μερών, προεχώρησαν προ τίνων ημερών 150 μέχρι της Ελιάς, μέρους της πεδιάδος, και συναντηθέντες με απόσπασμα χριστιανικού στρατού, αντί να λεηλατήσωσιν και να κατασφάξωσιν εύρον ό,τι εζήτουν· τούτ’ έστι συμπλακέντες μετά του ελληνικού αποσπάσματος, μόλις ηδυνήθησαν και να έλθωσιν εις την πόλιν, όπως δώσωσιν είδησιν περί των λοιπών.

ΕΚ ΧΑΝΙΩΝ Κρήτης την 27 7βρίου 1866.
«… οι δε ημέτεροι, μαθόντες την μεγάλην ταύτην εκστρατείαν, συνεκεντρώθησαν εις την θέσιν Κακόπετρον, και προσβάλοντες τους στρατούς ταύτας κατηφόνησαν αυτούς διωχθέντας μέχρι του Αλικιανού, Πλατανιά και Γαλατά, μισή ώρα μακράν των Χανίων, φονεύσαντες υπέρ τους τετρακοσίους και πληγώσαντες υπέρ τους οκτακοσίους. Ουχ ήττον δε οι διά θαλάσσης εκστρατεύσαντες, ευρόντες πολύ ηραιωμένον το ελληνικόν στρατόπεδον, άτε των λοιπών απησχολουμένων κατά του μεγάλου σώματος, παρέλαβον τας οικογενείας και τους στρατούς και απήλθον, πολλά ολίγους απολέσαντες εν τη επιβιβάσει αυτών εις τα ατμόπλοια. Και αι μεν οικογένειαι εκομίσθησαν διά θαλάσσης εις Χανιά, ο δε εν Καντάνω στρατός ενωθείς κατά τα μέρη της Κισάμου μετά του λοιπού στρατού έφθασεν εις Χανιά».

ΕΚ ΡΕΘΥΜΝΗΣ την 26 7βρίου 1866.
«Την 22αν προς 23ην φθίνοντος περί την 10ην ώραν μ.μ. οι εντόπιοι οθωμανοί, φρουρούμενοι υπό των ενταύθα τακτικών στρατών, εξήλθον του φρουρίου, και προευθέντες εις τα χωρία Άδελε, Αγίαν Παρασκευήν, Πηγήν, Άγιον Δημήτριον και Μέσην και ευρόντες έρημα πολεμικών ανδρών, περιεκύκλωσαν αυτά και κατέσφαξαν τους εν αυτοίς κατοικούντας ως δεκαπέντε ανθρώπους, εν οις ήσαν και ο υιός του Μακρή και ο Νικόλαος Μυίγιας και ο Καπετανάκης εις την Πηγήν ευρεθέντες.
Εν τοις χωρίοις τούτοις ήσαν μία γυνή και πέντε παρθένοι, αίτινες, έπαθον υπό της θηριωδίας και κτηνωδίας των Τούρκων, παν ό,τι αισχρόν και ακατανόμαστον δύναται να φαντασθή ο ανθρώπινος νους. Μετά τα ανδραγαθήματα ταύτα του τε τακτικού στρατού και άτακτου, ήρχισαν την λαφυραγωγίαν των χωρίων και την σύλησιν των ναών· αλλά δεν ηρκέσθησαν εις ταύτα μόνα· κατασυνέτριψαν τας εικόνας, εκρήμνισαν τας αγίας τράπεζας, και έπραξαν παν ό,τι ανόσιον υπηγόρευσεν αυτοίς ο άφριος φανατισμός, ον οι προστάται των Ευρωπαίοι ονομάζουσι πολιτισμόν.
Την 25ην υπήγον και εις Ατσιπόπουλον και μη ευρόντες τινά, επυρπόλησαν τας οικίας και τους ναούς· και όμως οι Ευρωπαίοι διατείνονται ότι ημείς δεν δικαιούμεθα να ζητώμεν την απαλλαγήν μας από τοιούτων τεράτων· επί τρεις μόνον μήνας επεθυμούμεν, να θέσωμεν αυτούς επί του τραχήλου αυτών, και τότε εβλέπομεν τι ήθελον ειπεί διά τους πολιτισμένους των Τούρκους.
ΕΞ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ Κρήτης την 26 7βρίου 1866.
Μετά την μάχην, ην έδωκεν ο Μ. Κόρακας, αποκρούσας τους οθωμανούς μέχρι σχεδόν του φρουρίου, τα χριστιανικά στρατόπεδα, βλέποντα ότι οι Τούρκοι μόνον εις τα κενά πεδινά μέρη επορεύοντο προς λεηλασίαν, απεφάσισαν να πορευθώσι τα μεν προς φύλαξιν των οικογενειών, τα δε προς το μέρος εκείνο, καθ’ ο συγκροτούνται αι αποφασιστικαί μάχαι. Διό οι Τούρκοι τακτικοί και άτακτοι συσσωματωθέντες εις οκτώ χιλιάδας εξεστράτευσαν εις τον Κουρσώνα, και ευρόντες εκεί. τριακοσίους ημετέρους συνεκρότησαν μάχην· αλλ’ αι πολυπληθείς των πολεμίων δυνάμεις υπεχρέωσαν αυτούς να εγκαταλείψωσι το μέρος εκείνο και να πορευθώσι προς το μεγάλον σώμα του Σκουλά και να ενωθώσιν.
Οι Τούρκοι, αφ’ ου κατέλαβον τον Κουρσώνα και κατέκαυσαν αυτόν, αιχμαλωτίσαντες περί τας τριάκοντα ψυχάς, ενεθαρρύνθησαν και προεχώρησαν εις τα υψηλότερα μέρη, με σκοπόν να προσβάλωσι τα Ανώγεια, αλλά συναντηθέντες μετά των ημετέρων απεκρούσθησαν με ζημία των μεγάλην.
Οι οθωμανοί μετά την άλωσιν του Κουρσώνος, θρασυνθέντες ηθέλησαν να μεταβώσιν εις Ανώγεια, αλλ’ αποκρουσθέντες επανήλθον έντρομοι, απολέσαντες ικανούς, ως οι ίδιοι έλεγον.
Κατά δε την 27ην παρελθόντος Αυγούστου, άπας ο υπό την διοίκησιν του Γιαχγιά Πασά στρατός και οι υπό την διοίκησιν του Φεσίτ Εφένδη εντόπιοι οθωμανοί συμποσούμενοι εις οκτώ χιλιάδας, όλοι διέβησαν το χωρίον Αγία Βαρβάραν και κατευθύνθησαν μετά των ημετέρων, συμποσουμένων εις τριακοσίας.
Η μάχη, ένεκα της δυσαναλογίας του εχθρού διήρκεσεν ολίγας μόνο ώρας, καθ’ ην εφονεύθησαν ως δέκα οθωμανοί και επληγώθησαν ικανοί. Αυθημερόν αφήσαντες το χωρίον τούτον κατεσκήνωσαν εις Ζαρόν· την ακόλουθον ημέραν διευθύνθησαν προς το χωρίον Βορίζα· αλλά κατά την θέσιν Κουτσουνάρες παρά την Μονήν Βροντίση, απήντησαν ισχυράν αντίστασιν παρά των ημετέρων, καίπερ ολιγαρίθμων όντων. Η μάχη διήρκεσεν ικανάς ώρας, και εφονεύθησαν έντεκα οθωμανοί.
Την 29 αναχωρήσαντες εκ του χωρίου Βορίζα διευθύνθησαν προς το χωρίον Καμάραις, μίαν περίπου ώραν απέχον του πρώτου. Εκεί οι ημέτεροι συμποσιούμενοι εις πεντακοσίας απέκρουσαν γενναίως και όντως ηρωικώς τους βαρβάρους, καίπερ μυριοπλασίους όντας. Η μάχη διήρκησεν επί εξ όλας ώρας, καθ’ ας οι ημέτεροι αποκρούσαντες δύο πεισματώδεις εφόδους του εχθρού, ηνάγκασαν αυτόν επί τέλους ν’ αποχωρήση. Κατά την μάχην ταύτην εφονεύθησαν δεκαπέντε οθωμανοί και διπλάσιοι επληγώθησαν, κατά την ομολογίαν των ιδίων. Παρ’ ολίγον συνελαμβάνετο αιχμάλωτος εν τη μάχη ταύτη εις των αρχηγών των οθωμανών Βαϊράμ Εφένδης, όστις απώλεσε τον ίππον του και ικανά χρήματα, άπερ εκράτει προς αγοράν λαφύρων, παρά των τακτικών στρατιωτών, αίτινες ευθύς τα πωλούσιν.
Αποχωρήσαντες δε εκείθεν διευθύνθησαν εις το χωρίον Μπόμπια και Τυμπάκιον, και διαιρεθέντες εις δύο σώματα κατέβησαν εις την πεδιάδα χαμηλότερα, και πυρπολήσαντες και λαφυραγωγήσαντες χωρία τινά, επανήλθον εις Γέργεριν, όπου και πάλιν το πρώτο σώμα συνεπλάκη μετά των ημετέρων, οίτινες εξώγρησαν και δύο οθωμανούς.
Την πρώτην ισταμένου κατεσκήνωσεν ο μεν τακτικός στρατός εις τα χωρία Βενεράτο και Δαφναίς, οι δε εντόπιοι εισήλθον εις το φρούριον, φέροντες μεθ’ εαυτών, ικανούς, πληγωμένους ιδικούς των και τρεις γραίας χριστιανάς εβδομηκοντούτιδας, εξ ων η μία φρενοβλαβής, διότι έσφαξαν τα θηρία ταύτα τον υιόν της, πάσχοντα τους πόδας εκ γενετής, επί των γονάτων της.
Αι πληροφορίαι αύται εισίν όλαι εκ πηγής οθωμανικής, διότι η συγκοινωνία είναι διακεκομμένη· όθεν δύνασθε να συμπεράνητε ότι αι απώλειαι των οθωμανών είναι πολύ μεγαλύτεραι. Οι οθωμανοί αποδίδουσι την εν Καμάραις ήτταν των εις τον Γ. Ρωμάνον και εις τους φουστανελοφόρους.

ΕΚ ΡΕΘΥΜΝΗΣ την 3 Οκτωβρίου 1866.
Κατά την παρελθούσαν εβδομάδαν ουδέν συνέβη σπουδαίον κατά το τμήμα μας.

ΕΚ ΧΑΝΙΩΝ Κρήτης την 3 8βρίου 1866.
Ο Πασάς μετά την επιστροφήν των στρατών εκ Σελίνου προσέβαλε τους Λάκκους, όπου κατ’ αρχάς απεκρούσθη με ζημίαν του μεγάλην∙ αλλ’ οι ημέτεροι μη θελήσαντες να κρατήσωσι τους Λάκκους ως μη τόσον ασφαλή θέσιν εγκατέλιπον αυτούς και απεσύρθησαν εις Θέρισον. Εκστρατεύσαι δε πάλιν άπας ο στρατός και διαιρεθείς εις τρία μέρη συνεκρότησε μάχην εις το μέρος των ποτιστηρίων, ής το αποτέλεσμα αγνοείται.
Το Σάββατον το εσπέρας έστειλαν τριακοσίους στρατιώτας με 80 άλογα φορτωμένα εσκηνωμένος, αλλ’ αυτός είχεν αναχωρήσει. Φθάσαντες δε εκεί εύρον εκατόν εκ των ημετέρων, οίτινες προσβάλλοντες αυτούς την νύκτα εφόνευσαν άπαντας, πλην 25. Τα ζώα και τα πολεμοφόδια έμειναν εις χείρας των ημετέρων, πλην ολίγων τινών, άτινα ήσαν μακράν εισέτι.
Την Κυριακήν το εσπέρας οι ημέτεροι, αποσπάσαντες έν τάγμα εκ της στρατιάς εις Κάστελλον, το αποτελείωσαν, μόνο 19 σωθέντων. Τούτο ηρέθισε πολύ τον Μουσταφάν.
Την Κυριακήν όλην την νύκταν εβλέπομεν προς το μέρος της Μαλάξης φωτιαίς πολλαίς και φαίνεται ότι του επετέθησαν δια νυκτός. Την δευτέραν ήλθεν επιστολή εις ένα εδώ, ήτις έλεγε ότι κατά λάθος ανέμενον τους Οθωμανικούς στρατούς εις Αποκόρωναν και ότι δεν επίστευον ότι θα υπάγη εις Θέρισον∙ αλλά πάλιν είχον εκεί φυλακήν 60 άνδρας, οίτινες αντικρούσαντες αυτόν του εφόνευσαν 200, αλλά δεν ηδυνήθησαν να τον κρατήσουν.
Αυτός όμως φοβηθείς στρατήγημα δεν επροχώρησεν, αλλ’ έκαυσε μέρος του χωρίου. Εν τω μεταξύ δε μαθόντες τούτο οι ημέτεροι ήλθον και συνηντήθησαν εις Ζούρβαν. Επιτεθείς δε τετράκις απεκρούσθη και απεχώρησεν. Οι δε ημέτεροι τον επήραν κατά πόδας, διορθώσαντες αυτόν. Απέσπασαν δε μέρος του στρατού, εις ό επί 7 ώρας δεν ηδυνήθη να δώσει καμμίαν βοήθειαν.
Την 4ην 8βρίου. Τρομερός πόλεμος μεταξύ Κεραμείων και Κάμπων. Εκκινήσας ο Πασάς να εκστρατεύση κατά του Αποκορώνου, καθ’ οδόν ηναγκάσθη, λέγουσι, να συνάψη μάχην πεισματωδεστάτη∙ οι Οθωμανοί εις άκρον κατηφείς και λυπημένοι ∙ στρατολογία πάντων, αχθοφόρων, υδροφόρων κτλ. Σύγχυσις μεγάλη εις Χανιά ένεκεν εσπευσμένης επιστροφής Τούρκων. Οι εν τω φρουρίω, πιστεύσαντες έφοδον των Χριστιανών κατά του φρουρίου έκλεισαν τας πύλας επί ικανήν ώραν.
Τρίτη εσπέρας. Υ.Γ. Άνθρωπος ελθών έξωθεν είπεν ότι είναι τρομερόν πράγμα ν’ ακούη τις τας εκπυρσοκροτήσεις μέχρι της 5 ώρας μ.μ. Φαίνεται λοιπόν ότι γίνεται μάχη σπουδαία, αλλ’ αγνοείται επακριβώς η θέσις και το αποτέλεσμα. Με το ακόλουθονν θέλω σας περιγράψει αυτό.
Η εξής της εν Σελίνω μάχης περιγραφή απεστάλη ημίν παρ’ ανδρός ευρεθέντος εις την μάχην, ή ευχαρίστως καταχωρίζομεν προς διασάφησιν της αληθείας.
ΕΚ ΚΙΣΑΜΟΥ (κατάτθεσις) την 23 7βρίου 1866.
Η στενή πολιορκία και η μαστίζουσα τους εν Καντάνω πείνα υπεχρέωσε τον Πασάν να στείλη εις αυτούς δια θαλάσσης με δύο ατμόπλοια τρεις χιλιάδας στρατού, δια ξηράς δε άλλας τρεις χιλιάδας, ός τι, έφθασεν από Βουκολιαίς εις Κακόπετρον, όπου και εσκήνωσεν ως φρουρά.
Οι Οθωμανοί την 18ην ήρχισαν να οδηγώσι τα γυναικόπαιδα των εις τα ατμόπλοια, λαβόντες τας κυριωτέρας θέσεις του Κακοδικίου. Αν και από την άλλην πλευράν ήσαν οι Α. Σκαλίδης, Τεβόγας και Γεωργηλάς με ολίγους και τους επυροβολούσαν, αλλά σχεδόν ανωφελώς, διότι οι Οθωμανοί ήσαν κύριοι του στενού, και ούτως απεβίβασαν τας οικογενείας των∙ αφ’ ού δε τας επεβίβασαν εις τα ατμόπλοια, έκαυσαν το Κακοδικίον και τον ναόν του.
Την 21, οι εν Κανδάνω Οθωμανοί ήρχησαν το πρωί την αναχώρησιν των δια Χανία. ‘Ολοι οι ‘Ελληνες οπλαρχηγοί συνελθόντες έλαβον τας καταλλήλας θέσεις, ώστε ο εχθρός, να διέρχεται εις το μέσον των. Οι Οθωμανοί έβαλον εμπροστοφυλακή τους εντοπίους με τα φορτηγά ζώα των , και κατόπιν ηκολούθει ο στρατός και είποντο πάλιν ως υστεροφυλακή οι εντόπιοι.
Μόλις δε έφθασαν εις την θέσιν Αγριμοκεφάλα πλησίον εις τα Ρούματα, και ευθύς ο γενναίος Κριάρης ήρχισε τον πυροβολισμόν και τη μάχη συγχρόνως∙ αλλά μάχη οδοιπορική και ουχί στάσιμος∙ οι Έλληνες επήδουν τα φαράγγια και τα όρη ανέβαινον ως δορκάδες δια να προλαμβάνωσι τας θέσεις και ούτως εξηκολούθησαν όλην την ημέραν μέχρι της εσπέρας, ότε έφθασαν μετά μεγίστης φθοράς των εις το Κακόπετρον, ένθα ήτο η σταθμεύουσα φρουρά και εκεί διέμειναν την νύκτα.
Την δε επιούσαν (22) ήρχισε πάλιν η οδοιπορία και συγχρόνως η μάχη, και ούτως έφθασαν με ένα φρικτότερον πόλεμον έως εις τον Πλατανιάν. Εις ταύτην την μάχην εφονεύθησαν πλείστοι εχθροί. Διακόσιοι άγοντες ζώα φορτωμένα κατέρριπτον τα φορτία και εφόρτωναν τους βαρέως πληγωμένους. Εξ αυτών ο Γ. Κριάρης συνέλαβε δυο ζώντας και τέσσαρα ζώα.
Εκ των ημετέρων ολίγοι εφονεύθησαν και πολύ ολιγώτεροι επληγώθησαν, διότι οι εχθροί ήσαν διωκόμενοι πριν φύγωσιν από την Κάντανον, διεμέλισαν τους επτά αιχμαλώτους, τους οποίους είχον αιχμαλωτίσει πρότερον, ως και ένα άθλιον φουρνάρην∙ τας δε εκκλησίας εκρήμνισαν, τας εικόνας έκαυσαν και ό,τι ανόσιον δύναται τι να φαντασθή έπραξαν οι βάρβαροι.

Ο Γεώργιος Σκουλάς είναι ο συγγραφέας του βιβλίου ΤΑ ΑΝΩΓΕΙΑ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥΣ ΤΟΜΟΣ Α΄. ΕΚΔΩΣΕΙΣ ΜΥΣΤΙΣ ΤΗΛ; 2810346451